ببینید | تصاویر کمتردیده‌شده از فضای محرم در عراق

از چندین قرن پیش تا کنون، شهرهای مختلف عراق هر ساله روزهای استثنائی‌ای را به خود دیده‌اند؛ روزهایی که از اولین روز ماه محرم الحرام آغاز و تا روز 20 ماه صفر ادامه می‌یابند. در طول تمام این روزها، پیروان و رهروان اهل بیت (علیهم السلام) با اتکاء به اصول مکاتب فقهی در مذهب جعفری، اقدام به برگزاری آیین‌ها و مراسمات دینی می‌کنند. به طور دقیق مشخص نیست که برگزاری این مراسمات و آیین‌های دینی دقیقا از چه زمانی آغاز شده است، اما بر اساس برخی از روایت‌های نقل‌شده توسط علمای شیعی، اولین مجلس عزاداری در کربلا و توسط خانواده امام حسین بن علی (علیه السلام) در شب یازدهم ماه محرم الحرام یعنی اندکی پس از شهادت ایشان و شماری از اهل بیت‌ و صحابه‌شان در جریان واقعه الطف در سال 61 هجری، برگزار شده است. تصاویر منحصربه‌فرد و کمتردیده‌شده‌ای که «لیث سهر» مترجم و رمان‌نویس عراقی منتشر کرده است، گوشه‌ای از مراسمات عزاداری حسینی در شهرهای مختلف عراق طی قرن گذشته را نشان می‌دهد. البته برخی از این تصاویر از آرشیو «گرترود بل» باستان‌شناس انگلیسی استخراج شده‌اند.

برگزاری آیین‌ها و مراسمات دینی در عراق در طول قرن‌های گذشته همواره اشکال مختلفی به خود گرفته است و در بسیاری از موارد، شاهد پیدایش اقدامات سازمان‌یافته‌ای بوده است. ازجمله برجسته‌ترین این اقدامات می‌توان به آیین «رکضه طویریج» (دویدن از طویریج) و راهپیمایی با پای پیاده تا حرم امام حسین (علیه السلام) در کربلا، اشاره کرد. افزون بر این، عزاداران حسینی با برگزاری مراسماتی، به صورت سمبلیک، ندامت خود را از عدم یاری رساندن به امام حسین (علیه السلام) در کربلا ابراز می‌دارند. میلیون‌ها نفر از شیعیان در عراق و سراسر جهان هر سال در ماه محرم الحرام در عزاداری حسینی مشارکت می‌کنند. این عزاداری در روز دهم ماه محرم با رسیدن راهپیمایان به حرم امام حسین (علیه السلام) به اوج خود می‌رسد. در آنجا، علماء و مداحان، قصائدی را در شرح اتفاقات کربلا که به شهادت حسین بن علی (علیه السلام) و اهل بیت و صحابه‌شان منجر شد، می‌خوانند.

عزاداری ماه محرم الحرام برای امام حسین (علیه السلام) در دهه اول این ماه متمرکز است. در این بازه زمانی، موکب‌های مختلف و همچنین افراد و خانواده‌ها به نیّت امام حسین (علیه السلام) اقدام به پخت غذا و توزیع رایگان آن میان عزاداران حضرت می‌کنند. پس از اتمام عزاداری در این دهه، عزاداران خود را برای روز اربعین آماده می‌کنند. در این روز، میلیون‌ها نفر از عراقی‌ها و نیز شیعیان دیگر کشورها به سمت حرمین امام حسین (علیه السلام) و حضرت ابالفضل (علیه السلام) حرکت می‌کنند. در طول مسیرِ راهپیمایان که با پای پیاده عازم مقصد هستند، موکب‌هایی وجود دارد که مایحتاج عزاداران را به صورت رایگان در اختیارشان قرار می‌دهند. در روز اربعین همچنین نیروهای امنیتی و خدمات‌رسانی عراق نیز به طور کامل در حالت آماده‌باش کامل به سر می‌برند. باید به این نکته نیز اشاره شود که صاحبان موکب‌های حسینی چندین ماه پیش از آغاز ماه محرم خود را برای خدمت‌رسانی به عزاداران آماده می‌سازند. آن‌ها حتی سخنرانان و نوحه‌سرایان خود به ویژه برای دهه اول ماه محرم الحرام را انتخاب می‌کنند. اوج عزاداری‌های حسینی در طول ماه محرم الحرام، در دهه اول این ماه قابل مشاهده است.

علیرغم جنگ‌ها و فجایع مختلفی که عراق در ادوار مختلف به خود دیده است، اما هر ساله در ماه محرم، فضای معنوی در جامعه به صورت پُررنگ قابل مشاهده است. در دهه اول ماه محرم الحرام، عراق در غم و اندوه و ماتم بزرگی فرو می‌رود. مردم در این ایّام، غم و غصه‌های خود در فقدان عزیزان‌شان [در جنگ‌ها] را در چارچوب عزاداری برای حسین بن علی (علیه السلام) تخلیه می‌کنند. می‌توان گفت که امروز در عراق کوچه و یا حتی خانه‌ای وجود ندارد که ساکنان آن‌ها عزیزی را از دست نداده باشند و غم بزرگی در دل نداشته باشند. مراسمات عزاداری در عراق در طول ماه محرم متناسب با ویژگی‌ها، خصوصیات و آدب و سنن هر منطقه و یا حتی هر خانواده برگزار می‌گردد. به عنوان مثال، در برخی از محله‌ها و مناطق، مردم در ایام محرم غذاهایی نظیر «قیمه» و «هریسه» را نذر و توزیع می‌کنند. در برخی مناطق نیز در روزهایی خاص، مراسماتی مختص زنان و مردان به صورت جداگانه برگزار می‌گردد.

پس از تغییر و تحولاتی که از ماه آوریل سال 2003 در عراق به وقوع پیوست، هر ساله با فرا رسیدن ماه محرم الحرام، بحث و جدل‌هایی میان دو گروه پیرامون عزاداری در این ماه شکل می‌گیرد؛ گروه اول حامیان آیین‌های عزاداری هستند و آن را یک میراث سنتی قلمداد می‌کنند و گروهی دیگر، افرادی هستند که اساسا در ماهیت این آیین‌ها تشکیک می‌کنند و دست به مغالطه می‌زنند. برخی هم می‌گویند که برگزاری مراسمات عزاداری در خیابان پیامدهای منفی به دنبال دارد که ازجمله آن بسته شدن راه‌ها و ایجاد مزاحمتِ صوتی برای دیگران است.

از لحاظ تاریخی باید گفت که برپایی شعائر حسینی همواره یکی از مهمترین آداب و رسوم شیعیان بوده است. آن‌ها از این شعائر به عنوان ابزاری برای دفاع از هویت خود به عنوان یک طایفه مورد ظلم واقع شده استفاده کردند.