کتاب‌شناسی عاشورا؛ از خلق آثار داستانی تا مقتل‌نگاری
تأثیر فرهنگ عاشورا را می‌توان در همه زوایای زندگی شیعیان مشاهده کرد و به تبع آن نویسندگان متعددی تحت تاثیر این واقعه به خلق آثار داستانی و غیرداستانی، متون علمی و پژوهشی، ادبیات نمایشی و مقتل‌نگاری پرداخته‌اند. این گزارش به معرفی برخی آثاری که با موضوع عاشورا تالیف شده‌اند پرداخته است.
عاشورا، روز دهم از ماه محرم. اهمیت این روز برای شیعیان به‌دلیل واقعه کربلا در روز ۱۰ محرم سال ۶۱ قمری است. امام حسین(ع) در روز عاشورا به همراه یارانش در کربلا در جنگ با سپاه کوفه به فرماندهی عمر بن سعد به شهادت رسید. شیعیان همه‌ساله با آغاز ماه محرم عزاداری می‌کنند. مراسم عزاداری در بیشتر مناطق تا روزهای ۱۱ و ۱۲ محرم و در بعضی مناطق تا پایان ماه صفر ادامه می‌یابد. اوج این عزاداری‌ها در روز عاشوراست. این روز در تقویم رسمی ایران، عراق، افغانستان، پاکستان و هند، تعطیل است.
عاشور، عاشورا و عاشوراء، بنا به قول مشهور علمای لغت، دهم محرم را گویند و آن روزی است که حسین بن علی(ع) شهید شد. در «جمهرة اللغة» آمده است روز عاشورا پس از اسلام به این نام خوانده شده و در جاهلیت چنین نامی وجود نداشته است. گفته شده بعضی از واژه‌شناسان، عاشورا را کلمه‌ای عبرانی و مُعَرَّب (عربی شده) واژه عاشور دانسته‌اند. عاشورا در زبان عبری برای نامیدن روز دهم ماه تشری (ماه یهودی) به کار می‌رود.
کربلا به روایتی دیگر
کتاب کربلا به روایتی دیگر نویسنده به معرفی افرادی می‌پردازد که نام‌شان به نحوی در واقعه عاشورا آمده و مروری بر ایل و تبار و خلقیات و نقش این افراد دارد با این هدف که با توجه به روحیات و خلقیات خودمان، نقش خودمان را در این واقعه پیدا کنیم.
حجت‌الاسلام آراسته تلاش کرده است از سه منظر تازه و کمتر دیده شده کربلا را روایت کند. «خودمان را در لشکر عمر سعد پیدا کنیم»، «ماجرای یک گفتگو» و «مقتل به روایتی دیگر» عناوین سه بخش از این کتاب و سه زاویه نگاه نسبتاً نو برای بررسی چند بُعد از حادثه کربلا است.
یکی از بخش‌های کتاب روایت گفتوگوهایی است که در کربلا انجام شده، گفتگوی حاضران در معرکه و نقل افرادی که از این جنگ برگشته‌اند. با خواندن این گفتگوها علاوه بر دریافت تصویری از ویژگی‌های شخصیتی افراد حاضر در واقعه می‌توان به این مهم دست یافت که هرکسی با چه پیشینه و روحیه‌ای بعد از این گفتگوها راه خود را انتخاب کرده است.
مقتل به روایتی دیگر عنوان دیگر بخش کتاب است. نویسنده در شرح مطالب این بخش می‌نویسد: ماجرای کربلا در کربلا تمام نمی‌شود، این را همه می‌دانیم. سفر اسیران کربلا و لحظه‌لحظه زندگی چهل‌روزه اهل‌بیت از عاشورا تا اربعین، گوشه کمتر دیده شده ماجرای کربلاست. فاجعه‌هایی که در این مسیر رخ می‌دهد، کمتر از فجایع عاشورا و رشادت‌هایی که در این روزها نمایان می‌شود، کمتر از رشادت‌های جوانان بنی‌هاشم در میدان کربلا نیست. مقتل به روایتی دیگر، ماجرای سفر اهل‌بیت (ع) است از کربلا تا کربلا.
بخش پایانی کتاب نیز بیان روایت بعد از حادثه است. عکس‌العمل شخصیت‌هایی که سکوت کردند، آنها که عذری آوردند، آنها که خوشحال بودند و آن‌هایی که دیدن پیکرها هم بغضشان را فرو ننشاند و بر جنایت خود ادامه دادند.
کتاب «کربلا به روایتی دیگر» نوشته حجت‌الاسلام محمدرضا جوان آراسته است در ۱۱۶ صفحه در سال ۱۴۰۰ توسط انتشارات سوره مهر منتشر شده است.
حماسه حسینی جلد اول و دوم
اثر پیش رو جلد اول از کتاب حماسه حسینی به قلم استاد شهید مرتضی مطهری است که به سخنرانی‌ها پیرامون این واقعه اختصاص دارد. مرتضی مطهری در حماسه حسینی به بررسی حقایق و تحلیل تاریخ می پردازد تا از تحریف حماسه عظیم عاشورا جلوگیری کند. وی مدعی است که واقعه عاشورا در طول تاریخ دچار تحریف معنوی و کلامی شده است. امام حسین (ع) و خانواده و یارانش به همراه گروهی از مردمان دلیر، جان و مال خویش را برای دفاع از عقاید و ایمان خود به خطر انداختند. این قیام هنوز ادامه دارد و درس ارزشمندی به مسلمانان داده است. در جوامع شیعه، از قیام کربلا با احترامی عمیق یاد می شود و مسلمانان هر ساله در ماه های محرم و صفر در مراسم عزاداری شرکت می کنند تا آن را گرامی بدارند. مرتضی مطهری به دلیل اهمیت این قیام، تصحیح این اشتباهات و تحریفات را وظیفه‌ای برای خود دانست و آن را با تنها اصطلاحی که می‌تواند حق این واقعه را به جا آورد، حماسه حسینی خواند.
واژه حماسه معانی متعددی دارد و در ادبیات فارسی و عربی، شعر و نثر حماسی و حوادث و شخصیت‌های حماسی فراوانی وجود دارد. شخصیت حسین بن علی(ع) سراسر حماسه است و آنچه در این کتاب بر آن تاکید می‌شود این است که ما باید نسبت به وجود و تاریخ این شخصیت بزرگ، واکنش حماسی داشته باشیم نه عکس العمل مصیبت و اندوه و گریه و ماتم. شخصیت‌های حماسی یک عنصر نژادی و قومی در خود دارند، یعنی از قوم و نژاد و سرزمین خاصی هستند ولی امام حسین(ع) ورای همه این‌هاست. او شخصیتی قهرمان است، اما نه در معنای ملیتی آن، بلکه به معنای انسانیت. گفتار و کردار و روح امام حسین(ع) شور و حماسه‌ای بالاتر از تمام حماسه‌هاست و به همین دلیل ناشناخته باقی مانده است.
جلد اول و دوم کتاب حماسیه حسینی نوشته مرتضی مطهری جلد اول در ۴۴۶ صفحه و جلد دوم در ۳۰۸ صفحه در سال ۱۴۰۲ برای ۸۶ بار توسط انتشارات صدرا تجدید چاپ شد.
کتاب پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین(ع)
قیام امام حسین(ع) حکومت یزید پسر معاویه که سبب شهادت امام حسین(ع) و یارانش در دهم محرم سال ۶۱ هجری و اسارت خانواده ایشان شد یکی از مهم‌ترین حرکت‌های اعتراضی و قیام‌های تاریخ اسلام است. این قیام در برابر انحراف از باورهای دینی و اخلاقی اسلام در آن زمان شکل گرفت و یکی از مهم‌ترین فریادهای آن امربه‌معروف و نهی از منکر بود. این اتفاق آثار مذهبی، سیاسی و اجتماعی زیادی به دنبال خود داشت و یکی از عوامل شکل‌گیری هویت شیعیان شد. سید جعفر شهیدی در ارتباط با بررسی ریشه‌های فرهنگی و اجتماعی این قیام کتاب «پس از پنجاه سال» را به نگارش درآورده است.
کتاب پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین(ع) اثر سید جعفر شهیدی نخستین بار سال ۱۳۵۸ منتشر شد. این اثر روایت قیام امام حسین در محرم سال شصت‌ویک هجری است که منجر به کشته شدن تعدادی از افراد خانواده و یاران نزدیک این امام شد. این قیام یکی از وقایع مهم تاریخی در جهان اسلام است که باگذشت چندین قرن همچنان زنده است. سید جعفر شهیدی در کتاب پس از پنجاه سال این قیام را از زوایا جدید تحلیل و بررسی کرده و عوامل اجتماعی، سیاسی، قومی و مذهبی آن را در آن دوره کنکاش کرده است. این کتاب شامل سی بخش است که هرکدام از آنها با یک آیه آغاز می‌شود. این کتاب برای علاقه‌مندان به کتاب‌های مذهبی و تاریخی بسیار خواندنی است.
کتاب پس از پنجاه سال پژوهشی تازه پیرامون قیام حسین(ع) نوشته جعفر شهیدی در ۱۸۰ صفحه در سال ۱۳۹۸ توسط نشر فرهنگ اسلامی به چاپ ۵۴ رسید.
شهادت نامه حسین (ع) و شهیدان کربلا
شهادت نامه حسین (ع) و شهیدان کربلا نوشته محمدهادی زاهدی است که سیر نهضت حسینی را بر اساس کهن‌ترین منابع موجود تشریح کرده است.
نویسنده در این کتاب سیر تاریخی نهضت امام حسین (ع) را بر اساس ده منبع معتبر تاریخی کهن از اغاز ماجرای خلافت یزید تا قیام و حرکت امام به سوی کربلا، آورده است .
زاهدی در این کتاب در زیر ۱۰۹ عنوان همه وقایع تاریخی مربوط به قیام امام حسین (ع) را با تکیه بر منابع گفته شده آورده و گاهی هم توضیحاتی در پاورقی ضمیمه آنها کرده است.
ویژگی این اثر همان تکیه داشتنش بر قدیمی‌ترین منابع معتبر تاریخی است که فرصتی برای خواننده پیش می‌آورد تا شباهت‌ها و تفاوت‌های مقاتل را بررسی و کاستی‌هایشان را دریابد.
در این کتاب متون عربی و اسامی و اماکن برای راحتی خواننده با اعراب‌گذاری کامل آمده است.
امالی صدوق، مقتل ابی مخنف، الامامه و السیاسه، اخبار الطوال، اخبار الدولة العباسیه، انساب الاشراف، مقتل الحسین بن علی بن ابی طالب، مروج الذهب، از منابع مورد استفاده در این مقتل یا شهادت‌نامه است.
کتاب شهادت نامه حسین (ع) و شهیدان کربلا نوشته محمدهادی زاهدی در ۲۳۰ صفحه در سال ۱۴۰۱ توسط انتشارات به نشر به چاپ پنجم رسید.
آیینه تمام‌نما
کتاب آیینه تمام‌نما درس گفتارهای آیت الله حائری‌شیرازی با محوریت عاشورا است که در این کتاب به صورت منسجم ارائه شده است. در این کتاب که در هفت فصل با محوریت عاشورا ارائه شده، مباحثی نظیر بینش و بصیرت حسینی، درس‌های عاشورا، عوامل واقعه عاشورا، پیامدهای واقعه عاشورا، در سوگ سیدالشهدا علیه السلام، زیارت امام حسین (ع) و انقلاب اسلامی در پرتو عاشورا عنوان شده است.
این کتاب که درس‌های آن با تمثیل‌هایی خواندنی همراه شده، خواننده را در فهم بیشتر حرکت سیدالشهدا (ع) در سال ۶۱ ه.ق که منجر به شهادت آن حضرت شد، یاری می‌کند.
کتاب آیینه تمام نما با توجه به این که بر مبنای سخنرانی‌ها تنظیم شده، خواننده را با فضای متن کتاب به خوبی همراه می‌کند. و موجب می‌شود مخاطب کتاب درباره کار اباعبدالله (ع) و بچه‌ها و جوان‌ها و اهل بیت آن حضرت تأمل کند. آن حضرت می‌خواهد عاشورا آئینه تمام نمای دو نوع اسلام باشد.
بعضی از آئینه‌ها کوچک هستند که آدم فقط صورتش را در آنها می‌بیند و بعضی هم به اندازه قد انسان هستند و انسان تمام قامتش را در آن می‌بیند. آن حضرت می خواهد تمام قامت دو اسلام را معرفی کند و برای این کار دعوت کرده و تربیت می‌کند.
کتاب آیینه تمام‌نما نوشته آیت الله حائری‌شیرازی در ۲۲۴ صفحه در سال ۱۴۰۱ توسط نشر معارف به چاپ هفتم رسید.
صحنه‌گردان عاشورا
کتاب‌های بسیاری درخصوص حادثه عاشورا و تحلیل آن نوشته شده است، درباره روند شکل‌گیری این حادثه پس از رحلت پیامبر اعظم (ص)، نقش معاویه و فعالیت‌های او، نقش یزید سخنرانی‌های بسیاری انجام شده است. درباره ابن زیاد و عمر سعد، مال حرام و دنیاخواهی و آرزوی حکومت ری، قیام توابّین و مختار و زهیر و حبیب و حرّ بارها نوشته شده است. درباره حضـرت علی اکبر(ع)، ادب و وفای اباالفضل العباس(ع)، نقش بی‌بدیل و صبوری حضـرت زینب(س)، حتی درباره حضور لشکریانی از فرشتگان و جنیان که درخواست یاری حضـرت را داشتند، مقالات و کتاب‌های بسیاری نوشته شده است؛ اما معمولا نقش یک وجود تأثیرگذار در حادثه عاشورا که اساسی‌ترین نقش را ایفا می‌کند، کمتر شنیده‌ایم. آری، نقش خداوند متعال در حادثه عاشورا. کتاب «صحنه گردان عاشورا» تلاش خود را در راستای نشان دادن این نقش تأثیرگذار معطوف کرده است.
کتاب صحنه‌گردان عاشورا نوشته محمدهادی مصلحی در ۷۱۷ صفحه در سال ۱۳۹۹ توسط انتشارات شهید کاظمی برای چهارمین بار تجدید چاپ شد.
عاشورا و رهایی
کتاب «عاشورا و رهایی» اثر عماد افروغ پژوهشگر و فعال عرصه فرهنگی اجتماعی و استاد دانشگاه است که با نگاهی تحلیلی به واقعه عاشورا و قیام امام حسین (ع) نوشته شده است.
افروغ در مقدمه خود بر این اثر با بیان اینکه عاشورا بالاترین مرتبت اخلاق و هنرورزی است، تاکید داشته که هنرورزی امام حسین(ع) در اخلاق کریمانه، محسنانه، عمل عزیزانه، ایثار جان و نشان گرفته از بالاترین حد فعلیت نفس یعنی فعل شدن و رسیدن به مقامی سرشار از جود و وجود است.
وی همچنین در این کتاب عاشورا را به مثابه اثر هنری متعالی به لحاظ ماهوی و هستی شناسی معرفی کرده و می‌نویسد عاشورا یک حقیقت وجودی زیباست و با جوهر عالم و لایه‌های رمزآلود آن گره خورده است.
افروغ هدف از نوشتن این کتاب را فهم عاشورا و ویژگی‌های آن و نیز آشنایی با زمینه‌های بروز و در کنار آن مقایسه زمینه و زمانه فعلی ما دانسته است و بررسی دوباره زمینه‌های شکل‌گیری انقلاب اسلامی به تاسی از حادثه عاشورا و عبرت گیری از این اتفاق برای رفتارها و قول‌های امروزی‌مان معرفی می‌کند.
این پژوهشگر کتاب خود را در چهار گفتار با عنوان «امکان تحلیل‌های دینی و فرادینی از عاشورا ویژگی‌های آن»، «عزت عاشورایی»، «وجه قیامی عاشورا» و «اخلاق و سیاست متعالیه و تجلی عاشورایی آن» تنطیم کرده است که غالب آن سخنرانی‌هایی بوده که او در دهه ۹۰ ایراد و پس از ویرایش و تنطیم در این کتاب گردآوری کرده است.
کتاب «عاشورا و رهایی» نوشته عماد افروغ با ۷۲ صفحه، در سال ۱۴۰۱ برای دومین بار توسط انتشارات نیستان تجدید چاپ شد.
دیدگاه