داستان خلق شاهکار مهرجویی - ساعدی/ چگونه فیلم گاو توانست در سینمای ایران انقلاب ایجاد کند؟

پرهام مسعودی- به گزارش سرناخبر، بسیاری داریوش مهرجویی را با فیلم هامون می شناسند و آن را اثر کالت یا جریان ساز سینمای مهرجویی می دانند. برخی دیگر نیز میهمان مامان و اجاره نشین ها را به عنوان موفق ترین و سرپاترین کمدی‌های تاریخ سینمای ایران دانسته و معتقدند مهرجویی با این دو اثر توانسته به سینمای کمدی ایران سر و شکل دهد. برخی نیز سارا یا پری را مهم ترین فیلم کارگردان فقید ایران می دانند. با این حال، قدیمی‌ترها هنوز هم مهرجویی را با فیلم «گاو» می شناسند. اگر بخواهیم منصفانه قضاوت کرده و اهمیت یک کارگردان را با تاثیرگذاری آثارش بسنجیم، باید بگوییم «گاو» مهمترین اثر داریوش مهرجویی است.

مهرجویی گاو را در سال 1348 ساخت. گاو دومین فیلم بلند او بود و او خوش شانس بود که با اثر دومش توانست به یکی از مشهورترین کارگردانان سینمای ایران تبدیل شود. گاو از جهات مختلف یکی از پدیده های سینمای نوین ایران و جریان «موج نو» سینما بوده است. این فیلم به همراه فیلم قیصر مسعود کیمیایی از اولین فیلم هایی بودند که در عین برجستگی فنی و محتوایی و فاصله گرفتن از عاشقانه های مرسوم فیلم فارسی توانستند مخاطب عام را هم جذب کرده و در عین حال، مورد توجه محافل مختلف قرار بگیرند.

در این گزارش قصد داریم به چند نکته جالب و مهم درباره فیلم مهم مهرجویی اشاره کنیم:

اثری که حاصل همکاری نویسندۀ نامی و کارگردان جوان بود

گاو بر اساس یکی از داستان های کوتاه مجموعه داستان «عزاداران بَیَل» ساخته شده است. مهرجویی دربارۀ چگونگی ساخت فیلم چنین گفته است: «پیش تر غلامحسین ساعدی را می شناختم که مجموعه داستانی- که اتفاقاتش در روستای کوچک دورافتاده ای می افتد- منتشر کرده بود. در میان این داستانها، «گاو» هم قرار داشت که ما را به این فکر انداخت تا از روی آن فیلمی بسازیم. فیلمنامه فیلم را دونفری با هم نوشتیم، البته در فیلم از شخصیت ها و شرایط کلی آن مجموعه داستان استفاده کردیم و اینطور نبود که فقط داستان «گاو» را مدنظر قرار دهیم. ما شب ها به مدت سه هفته در دفتر او کار می کردیم. ساعدی روانپزشک بود و روزها کار می کرد و شبها هم از کلینیک او استفاده می کردیم.»

شکی نیست که غلامحسین ساعدی، نویسنده بزرگ و برجستۀ ایرانی در ساخت گاو نقش برجسته ای داشته است. او در نوشتن فیلمنامه تاثیر به سزایی داشته و به همراه مهرجویی فیلمنامۀ گاو را نوشته است. با این حال، میان داستان گاو و فیلم آن تفاوت هایی وجود دارد. مهرجویی توانسته داستان کوتاه ساعدی را به یک فیلم سینمایی تبدیل کند. نوع دکور، فیلمبرداری، صداگذاری، بازی بازیگران و ... همه و همه واجد نوعی بدعت در سینمای ایران بودند. این نوآوری ها باعث جلب توجه بسیاری از رسانه ها و روشنفکران و سینماگران به مهرجویی و گاو شد.

تفاوت گاو ساعدی و مهرجویی

یکی از مهم ترین تفاوت های فیلم گاو و اثر ساعدی اتمسفر متفاوتشان است. ساعدی استاد ایجاد «ترس» است. او که به نوعی پدر رئالیسم جادویی در ادبیات فارسی است، معتقد است بیشتر داستان هایش را بر اساس ترس ها و کابوس هایش نوشته است. آثار ساعدی به دو دسته کلی تقسیم می شود:  آثار روستایی و آثار شهری. در هر دو نیز نوعی ترس ناخودآگاه محوریت دارد. عزاداران بیل یکی از مهم ترین آثار روستایی ساعدی است. او که روانپزشک بود به خوبی توانسته نوعی ترس مخفی و مضمر ناشی از فقر، تنهایی، خفقان و مرگ را به تصویر بکشد. داستان گاو آکنده از عناصر این ترس و خفقان است.

 اثر تصویری داریوش مهرجویی این ترس را در خود ندارد. مهرجویی سعی کرده از میزان این ترس کاسته و اثر خود را به یک اثر چارچوب دار تبدیل کند تا بتواند عامه را نیز مجذوب فیلم کند. این اتفاق که البته با آگاهی ساعدی انجام شده موافقان و مخالفان متعددی داشته است. جلال آل احمد یکی از مخالفان اصلی این تصمیم مهرجویی بود. مهرجویی در یکی از نامه های قدیمی اش از قول جلال آل احمد نوشته که فضای شوم و تیره ساعدی در فیلم گاو وجود ندارد و همه چیز واکس خورده است و همین یکی از نقایص فیلم محسوب می‌شود. در مقابل، افرادی چون رضا براهنی این صیقل خوردگی را پسندیده و از صفات مثبت فیلم می دانستند.

گاو؛ فیلمی که یک انقلاب در سینمای ایران ایجاد کرد

یکی از مهم ترین نوآوری های گاو دکور و فضای آن است. تا پیش از گاو غالب فیلم ها در شهرها ساخته می شد اما گاو روستا را وارد سینما کرد. مهرجویی در این رابطه می گوید: «در مجتمع دانشگاهی ما ژان لوک گدار، اینگمار برگمان، میکل آنجلو آنتیونی و لوییس بونوئل می آمدند. وقتی به ایران بازگشتم می خواستم فیلمی با همان حال و هوا بسازم؛ فیلمی که واقعیت روزمره کشورم را به تصویر بکشد ولی فرم نوینی داشته باشد. من به مناطق مختلفی در ایران سفر کرده و دیده ام که روستایی ها چطور زندگی می کنند. روستایی ها جمعیت زیادی هستند که هرگز در سینما، رسانه ها و البته سخنرانی های سیاسی جایی ندارند. رویای من این بود به آنها تصویری بدهم.»

نوآوری دیگر مهرجویی به تصویر کشیدن خفقان و درد روستاییان بود. ساعدی که یکی از نویسندگان چپ گرا بود، بر خلاف دستگاه پهلوی معتقد بود وضعیت اسف باری در روستاهای ایران حکمفرما است. او داستان گاو را بر اساس همین وضعیت اسف بار نوشت. گاو داستان مردی به نام مش حسن است که در این دنیا تنها یک گاو دارد. این گاو بر اثر مسمومیت می میرد و مش حسن از شدت غم دیوانه شده و گمان می کند گاو است. روستاییان سعی می کنند او را به شهر برده و درمان کنند اما او در میانۀ راه دچار جنون شده و خود را به دره پرت می کند. این داستان چند خطی گاو است که به شدت جانکاه و ناراحت کننده است. به تصویر کشیدن این داستان باعث خشم پهلوی و ساواک شد که سعی داشتند شرایط اقتصادی آن زمان ایران را خوب و روستاها را پیشرفته و ثروتمند نشان دهند. به همین دلیل، پخش و اکران گاو به محض ساخت لغو گردید و تنها در جشن هنر شیراز پخش شد.

داریوش مهرجویی در رابطه با این موضوع گفته است: «فیلم گاو توسط وزیر فرهنگ و هنر به مرحله تولید رسید. آن زمان آنها نمی دانستند قرار است چه کاری انجام دهیم و فکر می کردند کارمان مستند است. به همین دلیل به من ابزار لازم برای این فیلم را دادند و از لحاظ مالی آن را تامین کردند. وقتی فیلم به پایان رسید عصبانی شدند و جلوی پخش آن را گرفتند. آن زمان تبلیغات شاه تاکید زیادی بر  مدرنیزاسیون روستاها داشت و طبیعتا این موضوع با چیزهایی که در فیلم وجود داشت، همخوانی نداشت.»

یکی دیگر از نوآوری های مهرجویی در گاو استفاده از بازیگران تئاتری بود که پیش از این در سینما حضور نداشتند و بعد از این فیلم به بازیگران بزرگ سینمای ایران بدل گشتند. نمایشنامه گاو پیش از تبدیل شدن به فیلمنامه توسط گروه های تئاتری مختلف اجرا می شد. غلامحسین ساعدی، مهرجویی را با گروه تئاتری آشنا کرد که نمایش «گاو» را اجرا می کردند. در این تئاتر و نمایش تلویزیونی، عزت الله انتظامی نقش مش حسن را اجرا می کرد. بازی انتظامی آنقدر جذاب بود که مهرجویی به سرعت او را به عنوان نقش اصلی فیلمش برگزید.

عزت الله انتظامی در این رابطه می گوید: «شبی در تالار ۲۵ شهریور هنگام اجرای یک نمایش، دکتر ساعدی به اتفاق داریوش مهرجویی به پشت صحنه آمدند. ساعدی، مهرجویی را معرفی کرد که از آمریکا آمده و یک تجربه سینمایی به نام «الماس ۳۳» داشته و حالا علاقه‌ مند شده که براساس نمایشنامه «گاو» فیلمی به همین نام بسازد؛ با همین بازیگرها. مهرجویی فردای آن روز به اتفاق دکتر ساعدی به منزل من آمد و تمام روز را به بررسی عکس‌های نمایش «گاو» پرداخت و با هم کلی صحبت کردیم. قرار شد مهرجویی به زودی ساختن فیلم «گاو» را آغاز کند. پس از رفت و آمد او به اداره تئاتر و آشنا شدن با گروه بازیگران، قرار تمرین فیلم «گاو» گذاشته شد و پس از تمام شدن اجرای نمایشی که در سالن ۲۵ شهریور روی صحنه داشتیم، فکر می‌کنم از فروردین ۴۷ بود که تمرین‌ها را با مهرجویی به طور پیگیر شروع کردیم و در مرداد ۴۷ هم به بوئینک قزوین رفتیم و مشغول فیلمبرداری شدیم.»

تقریبا تمام بازیگران اصلی فیلم گاو از بین بازیگران تئاتری انتخاب شدند. عزت الله انتظامی در نقش مش حسن، علی نصیریان در نقش مش اسلام، جمشید مشایخی در نقش عباس و جعفر والی در نقش کدخدا ایفای نقش کردند.