شهر هخامنشی خراسان‌شمالی؛ دریچه‌ای رو به شناخت فرهنگ‌های تاریخی شمال شرق کشور

طی پژوهش‌های باستان‌شناسی که از سال 1391 در محوطه تاریخی ریوی واقع در نزدیکی روستای نجف شهرستان مانه و سملقان آغاز شده بود باستان­شناسان این اداره کل طی دو فصل کاری در سال‌های 1391 و 1393 به بقایای یک شهر تاریخی از دوران هخامنشی در دشت سملقان دست یافتند.

با توجه به اهمیت این کشف و گشایش‌هایی که در عرصه روابط خارجی و مطالعات بین‌المللی علمی با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید حاصل شده بود، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان شمالی طرح پژوهش‌های بین‌المللی مشترک را در خصوص ادامه فعالیت‌های باستان­شناسی در محوطه ریوی در دستور کار قرار داد و با پیگیری‌های هدفمند این اداره کل، موسسه باستان‌شناسی کشور آلمان با پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور تفاهم‌نامه همکاری مشترک در خصوص پژوهش‌های باستان‌شناسی در محوطه ریوی منعقد کرد.

فرایند انعقاد تفاهم‌نامه و ارائه طرح پیشنهادی و صدور مجوزها از شهریورماه 1394 آغاز شد و بازدیدها و جلسات مختلفی در خصوص نحوه این همکاری‌های بین‌المللی برگزار شد و درنهایت در اردیبهشت‌ماه سال 1395 با حمایت و صدور مجوز پژوهشکده باستان‌شناسی کشور، این پژوهش‌ها آغاز شد.

ریوی، یکی از مهم‌ترین محوطه‌های دوران تاریخی شمال شرق کشور

به گزارش ایسنا، با توجه به شواهد باستان‌شناختی، محوطه ریوی یکی از مهم‌ترین محوطه‌های دوران تاریخی شمال شرق کشور است که پژوهش‌های باستان‌شناسی هدفمند در آن می‌تواند موجب ارتقاء شناخت ما از هویت تاریخی منطقه و رشد صنعت گردشگری در استان خراسان شمالی شود.

در روند کاوش‌های باستان‌شناسی که در محوطه تاریخی ریوی تاکنون انجام شده است، نتایج چشمگیری از وجود یک محوطه تاریخی بزرگ به دست آمد که از حدود 1700 سال پیش از میلاد تا اواخر دوران ساسانی، حدود 2300 سال تداوم استقراری داشته است.

اهمیت محوطه ریوی در این است که وسعت آن در دوران هخامنشی به بیش از 110 هکتار رسیده و به نظر می‌رسد و یکی از شهرهای مهم دوران هخامنشی در شمال شرق کشور بوده است، بر اساس این پژوهش‌ها، از دوران اشکانی و ساسانی نیز شواهد معماری و باستان‌شناسی مختلفی از محوطه ریوی به دست آمده است که نشان از توالی استقراری پس از دوران هخامنشی در محوطه ریوی بوده است.

تداوم پژوهش‌های بین‌المللی در محوطه تاریخی ریوی تا پایان سال 1403

با آغاز پژوهش‌ها در ریوی، با توجه به اهمیت علمی و گردشگری این اثر تاریخی، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان شمالی با همکاری موسسه باستان‌شناسی آلمان، برنامه منظمی را تحت عنوان پروژه باستان‌شناسی ریوی جهت کاوش و پژوهش‌های باستان‌شناسی به مدت 5 سال برنامه‌ریزی کرد.

موسسه باستان‌شناسی آلمان یکی از مهم‌ترین تشکیلات علمی باستان‌شناسی در سطح جهانی است که 12 شعبه در مهم‌ترین مناطق فرهنگی و تاریخی سراسر دنیا دارد یکی از این شعبات موسسه باستان‌شناسی آلمان در ایران است که حدود 55 سال در ایران فعالیت علمی دارد. پیش از شروع پژوهش‌های باستان‌شناسی در محوطه تاریخی ریوی بیشترین فعالیت این موسسه در مناطق مرکزی و شمال غربی ایران بود اما اهمیت علمی و فرهنگی محوطه تاریخی ریوی موجب شد تا این موسسه برای اولین بار در منطقه شمال شرقی ایران پژوهش‌های باستان‌شناسی مشترک را آغاز کند.

از سال 1394 تاکنون پژوهش‌های مشترک ایرانی- آلمانی در محوطه ریوی و دشت سملقان هرساله در شهریور و مهرماه انجام شده است و در این روند متخصصان مختلف علوم باستان‌شناسی، جغرافیا، ژئوفیزیک، ژئومورفولوژی و زیست محیط از دانشگاه مونیخ، دانشگاه برلین، دانشگاه تهران و دانشگاه شهید بهشتی تهران فعالیت‌های پژوهشی متعددی انجام داده‌اند که مقررشده این فعالیت‌ها به مدت 5 سال دیگر (تا پایان سال 1403) ادامه یابد.

همچنین با توجه به اهمیت‌ها و پتانسیل‌های گردشگری و اشتغال‌زایی این محوطه تاریخی، با حمایت‌های استانداری خراسان شمالی طرح ایجاد سایت موزه گردشگری محوطه تاریخی ریوی در کارگروه گردشگری و شورای برنامه‌ریزی استان مصوب شد و انتظار می‌رود همگام با فعالیت‌های پژوهشی، بستر و زمینه لازم جهت جذب گردشگر و اشتغال‌زایی پایدار در محوطه تاریخی ریوی فراهم شود.

تاکنون هفت فصل فعالیت‌های باستان‌شناسی و مرمتی در محوطه تاریخی ریوی انجام شده که دو فصل آن توسط کارشناسان اداره کل میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری استان بود و پنج فصل آن به‌صورت مشترک با همکاری موسسه باستان‌شناسی آلمان انجام شد.

دستاوردهای هفت فصل فعالیت‌های باستان‌شناسی در ریوی

فصل اول مطالعات باستان‌شناسی محوطه تاریخی ریوی در اردیبهشت‌ماه سال 1391 انجام شد و در این فصل علاوه بر کاوش لایه‌نگاری در تپه ریوی الف، محدوده عرصه و حریم محوطه مشخص و میله کوبی شد.

فصل دوم کاوش باستان‌شناسی محوطه ریوی در خرداد 1393 انجام و طی این فصل دو گمانه لایه‌نگاری در تپه ریوی ب و تپه ریوی ث ایجاد شد.

با توجه به شناختی که از محوطه طی کاوش‌های فصل اول و دوم حاصل شد فصل سوم مطالعات باستان‌شناسی محوطه تاریخی ریوی در اردیبهشت سال 1395 با همکاری موسسه باستان‌شناسی آلمان به‌صورت مشترک انجام شد و این همکاری سرآغاز پنج سال همکاری مشترک باستان‌شناسی بین اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان شمالی و موسسه باستان‌شناسی آلمان بود.

فصل چهارم این مطالعات نیز به‌صورت مشترک ایرانی- آلمانی در آبان ماه سال 1395 انجام شد که طی این فصل پژوهشگران مختلفی از دانشگاه مونیخ، دانشگاه برلین، دانشگاه شهید بهشتی تهران و دانشگاه تهران این گروه مشترک را همراهی کردند. انجام بررسی ژئوفیزیک، انجام بررسی ژئومورفولوژی و ایجاد ترانشه‌های گسترده باستان‌شناسی از مهم‌ترین فعالیت‌های این فصل بود.

فصل پنجم در مهر و آبان ماه سال 1396 به انجام رسید، دستاوردهای این فصل بسیار ارزشمند و متفاوت با فصل های گذشته بود. در بخش جنوبی محوطه بخش‌هایی از یک بنای خشتی بزرگ با یک تالار، ایوان ستون‌دار کشف شد و در بخش شمالی محوطه گورستانی از اوایل دوره آهن شناسایی شد. در این فصل، گروه ژئومورفولوژی دانشگاه برلین فاز دوم مطالعات ژئومورفولژی منطقه را انجام داد و گروه محیط‌زیست دانشگاه یزد انجام پژوهش‌های باستان محیط‌زیست در دشت سملقان را آغاز کرد.

فصل ششم در مهر و آبان ماه سال 1397 به انجام رسید. با توجه به کشف یک تالار ستون‌دار و ساختمان خشتی بزرگ در بخش جنوبی محوطه ریوی و همچنین با توجه به اهمیت گورستان کشف‌شده، در فصل ششم نیز تمرکز مطالعات بر روی آن‌ها بود. بنابراین طی این فصل بخش‌های بیشتری از این آثار مورد پیگردی و کاوش قرار گرفت. طی همین فصل فعالیت‌های مرمتی و حفاظتی از بناهای کشف‌شده، با کمک پژوهشکده مرمت پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور آغاز شد. بنابراین علاوه بر ایجاد سقف فلزی بر روی گمانه‌های کاوش‌شده آثار معماری خشتی نیز مرمت و ساماندهی شدند.

فصل هفتم در مهر و آبان سال 98 به انجام رسید. در روند این فصل نیز تمرکز کاوش بر روی ساختمان تالار ستون‌دار، ساختمان خشتی G و گورستان عصر مفرغ ریوی بود. همچنین در این فصل به همت معاونت میراث فرهنگی استان سه پروژه مرمتی و ساماندهی نیز در محوطه ریوی طراحی و اجرا شد. پروژه ایجاد دیوار حفاظتی در محل تپه ریوی D، تهیه طرح سایت پلان گردشگری محوطه تاریخی ریوی و ایجاد سقف حفاظتی بر روی آثار معماری کشف‌شده، فعالیت‌هایی بودند که همگام با مطالعات باستان‌شناسی در فصل هفتم به انجام رسید.

شناخت فرهنگ‌های تاریخی منطقه شمال شرق کشور یکی از اهداف طرح

علی مستوفیان، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان شمالی در گفت و گو با ایسنا، نیز شناسایی و معرفی فرهنگ های تاریخی منطقه شمال شرق کشور را یکی از اهداف پژوهش‌های باستان‌شناسی در محوطه ریوی دانست.

مستوفیان افزود: ایجاد سایت موزه گردشگری در محوطه تاریخی ریوی در راستای رشد صنعت گردشگری استان، فراهم آوردن بستر مناسب جهت تعاملات علمی و فرهنگی بین المللی، اشتغال‌زایی و ایجاد بستر مناسب به‌منظور فعالیت‌های خدمات‌رسانی توریستی برای مردم منطقه و راه‌اندازی مجدد پایگاه میراث فرهنگی دشت سملقان و ساماندهی آثار تاریخی این دشت از دیگر اهدافی است که با اجرای این طرح به دنبال تحقق آن هستیم.

وی گفت: در همین راستا از سال گذشته برای نخستین بار فعالیت‌های پژوهشی به‌منظور مطالعات ساماندهی و طراحی سایت موزه با دانشگاه بجنورد آغاز و این همکاری‌های مشترک پژوهشی تا رسیدن به نتیجه و اهداف طرح ادامه خواهد داشت.

وی ادامه داد: ازآنجاکه امروزه یکی از معیارهای گردشگران فرهنگی برای انتخاب مقصد سفر، وجود جاذبه‌های تاریخی است، ایجاد سایت موزه تاریخی گردشگری ریوی می‌تواند نقش مهمی در توسعه گردشگری، ایجاد اشتغال و بهبود وضعیت اقتصادی منطقه به همراه داشته باشد.

مستوفیان تصریح کرد: حرکت منطقی در این طرح می‌تواند منجر به تقویت هویت فرهنگی و به ایجاد یک سرمایه اجتماعی منجر شود که لزوم دستیابی به این مهم، تدوین برنامه‌های درازمدت و راهبردی با محوریت توجه به حفاظت و معرفی تاریخی طرح و توسعه گردشگری فرهنگی است.