مانویَت؛ آیینی ایرانی که داشت اروپا را تصرف می کرد/ چگونه اندیشه ایرانی بر مسیحیت و کریسمس تاثیر گذاشت؟

مانویَت؛ آیینی ایرانی که به قلب اروپا رسید

آیین مانویت یکی از شاخه های آیین میترائیسم است که بر ثنویت خداشناسانه مبتنی است. این آیین گنوسیستی مبداء خیر و شر جهان را از هم تمایز داده و معتقد است دو مبداء برای این جهان قابل شناسایی است.

آیین مانویت به همراه برخی آیین های میترائیستی دیگر از طریق ارتباط ایران و روم به غرب وارد شد. لژیون های رومی گرایش زیادی به مذاهب ایرانی میترائیستی داشتند. علت این امر حضور این سربازان در مرزهای ایران باستان و به خصوص سوریه و عراق بود. لژیون ها از طریق پیروان آیین مانوی که به سرحدات گریخته بودند، با این آیین آشنا شده و به آن گرایش یافتند.

این آیین در ایران دوران ساسانیان مخصوصاً در دوره شاپور یکم و پس از آن پادشاهی هرمز گسترش فراوانی داشت. با این حال، در دوره بهرام یکم، موبدان زرتشتی این آیین را گمراه کننده دانسته و با تحریک شاه او را به صدور فرمان اعدام مانی واداشتند. مانی در دانشگاه جندی‌شاپور به دار آویخته شد و پیروانش نیز مورد آزار قرار گرفتند. به ‌دنبال این حادثه، مانویان از ایران به سوی چین و روم مهاجرت کرده و این آیین را در دو سوی عالم انتشار دادند.

مانویَت و مسیحیت

در میان این مذاهب، رقابت شدیدی میان مسیحیت و میترائیسم وجود داشت. مانویت در قرن 4 به جریان اصلی میترائیسم بدل شد و توانست اروپا را بگیرد. مانوی ها در کنار سایر شاخه های میترائیسم توانسته بودند تاثیر زیادی بر مسیحیت داشته باشند. عمده تاثیر این مذهب بر مسیحیت از طریق متفکران و فیلسوفان شرق گرایی بود که در برخی شهرهای بزرگ آن روزگار به خصوص اسکندریه و انطاکیه «مدرسه» داشته و تعالیم مکتب مانوی را آموزش و ترویج می دادند. کشیشان مسیحی برای تدوین افکار خود از مانوی ها و میترائیست ها تاثیر گرفته و حتی گروهی از مسیحیان قرون نخستین میلادی رسما مانوی بودند.  

به همین علت، سربازان رومی و لژیون ها به این آیین گرایش یافتند. همین امر باعث دوری عوام و به خصوص خانواده های غیر ُرمی از این کیش و آیین شد و قدرت مسیحیان را افزایش داد.

در قرن 3 الی 5 میلادی که آباء کلیسا ظهور کرده و شروع به تدوین آیین ها و اصول کلی مسیحیت کردند، میان مسیحیان و مانویان و میترائیست ها اختلاف پیش آمد. آگوستینوس که یکی از پدران کلام مسیحی به شمار می آید در کتاب «اعترافات» خود ماجرای اختلافات و درگیری های خود با مانویان و بحث ها و جدلهایشان را شرح می دهد. آنطور که اگوستینوس می گوید مانوی ها در رم و شهرهای مهم امپراتوری روم بسیار زیاد بوده و مدارس متعددی داشتند.

بعد از همه گیری مسیحیت و ایجاد نظام پاپی، کلیسا مانویت را مصداق شرک دانسته و آن را آیین مروج دو خدایی دانست. به همین دلیل، پاپ لئون دستور بستن مدارس مانوی و محاکمه پیروان آن را داد. با این حال، نباید گمان کرد که این مساله به همین راحتی حل شد. آیین مانویت و میترائیسم که از همان ابتدا در قلب مسیحیت نفوذ کرده بودند، به طور غیر مستقیم به حیات خود ادامه می دادند. مانویت از طریق فرقه های گنوسی مسیحی در اسکندریه، رم، آتن، قسطنطنیه و به خصوص فلسطین حضور داشت و به همین علت، توانسته بود با مسیحیت در پیوند باشد. با این حال، بعد از صدور حکم پاپ لئون و در طول دویست سال آرام آرام این فرقه ها از بین رفته یا حضورشان کم رنگ شد. در قرن 12 الی 13 آخرین فرقه جدی میترائیستی در فرانسه شکل گرفت. «کاتارها» آخرین دوگانه انگارهای مسیحی بودند که یک قرن به فعالیت پرداخته و سرانجام به دستور پاپ و از سوی کلیسای کاتولیک نابود شدند.

طبق گفته برخی، استفاده از درخت کاج نیز تحت تاثیر مهرپرستی یا میترائیسم به مسیحیت اضافه شده است. درخت و سبزی نماد زندگی در این آیین بوده و در جشن تولد خورشید نیز استفاده می‌ شده چرا که تداعی گر آغاز حیات جهان بوده است. مسیحیان رومی این نماد را گرفته و با تغییراتی به شکل امروزی درآوردند.