اما و اگرهای استفاده از حیوانات در سریال‌ها/ «پایتخت ۷» حیوان‌آزاری کرد؟
امروزه رسانه‌های دیداری ابزاریست با قابلیت شکل‌دهی به افکار؛ ابزاری که با استفاده از تصویر و از دریچه چشم، الگوهای قهرمان و ضد قهرمان را ایجاد می‌کند. یکی از پیچیدگی‌های رسانه‌های تصویری، اثرگذاری غیرمستقیم آن است؛ تأثیری که نه با دستور بلکه با نوع فضاسازی محقق می‌شود. بر همین اساس است که انتخاب شیوه روایت به‌ویژه در رسانه‌های جمعی، آن‌هم درباره یک موجود زنده نه‌تنها انتخاب هنری بلکه تصمیمی اجتماعی و در صورت خطا عاملی برای ترویج سوء رفتار است.
اثر رسانه‌های دیداری در مسیری از تصویر به چشم، سپس به ذهن، به ضمیر ناخودآگاه و گاه و بر اساس شرایط منتهی به رفتار می‌شود؛ پیامدی محیط زیستی مانند انتقال تصویری از حیات وحش به عنوان عامل تهدید و در نهایت آسیب و شاید یک شلیک.
گاهی ساخت یک قاب کافی است تا نگرشی بسازد، قضاوتی ایجاد کند و حسی ماندگار برجای گذارد؛ قدرت تصویر که اغلب اثرش بر انسان را از ضمیر ناخودآگاه تثبیت می‌کند و زمانی که تصویر با چهره‌ای آشنا، فضایی خانوادگی و لحنی طنز آمیخته شود، مانند آن‌چه در سریال‌های پرمخاطبی همچون «پایتخت ۷» دیده می‌شود، اثری چند برابر خواهد داشت.
سریال «پایتخت ۷» که بر اساس تازه‌ترین نظرسنجی صداوسیما، آمار کلی مخاطبانش بدون در نظرگیری کودکان زیر ۱۲ سال، بیش از ۷۲.۶ درصد بوده است.
چه زمانی باید برای حضور حیات وحش در رسانه‌های دیداری نگران شد؟
غلامرضا ابدالی - مدیر کل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست - ، نمایش حیوانات در روایات تصویری و رسانه‌های دیداری را همراه با پیامدهای فرهنگی یا رفتاری دانست و اظهارکرد: سریال‌های پرمخاطب از آنجا که بر طیف وسیعی از مردم به‌ویژه کودکان و نوجوانان تاثیر دارد، ممکن است نگرش مخاطبان به این گونه‌های جانوری را تغییر دهد. به عنوان مثال اگر حیوانات وحشی به‌عنوان خطر یا تهدید نشان داده شوند، احتمال شکل‌گیری ترس یا نگرش منفی نسبت به حیوان وجود دارد و بالعکس، اگر این حیوانات در بستر احترام به طبیعت نمایش داده شوند، پیام مثبت‌تری منتقل می‌شود.
وی تاکید کرد: نگرانی بیشتر در شرایطی ایجاد می‌شود که نمایش جانوران، موجب افزایش شکار غیرقانونی، اسارت یا آسیب به زیستگاه آن‌ها شود. زمانی که نمایش‌های نادرست و تحریف‌شده از رفتار طبیعی حیوانات ارائه شود، منجر به برداشت غلط نسبت به واقعیت‌های زیست‌محیطی و حتی خطرات احتمالی برای آن‌ها می‌شود. بر همین اساس دقت و نگاه مسئولانه به موضوعات زیست‌محیطی از جمله الزامات ساخت روایات تصویری است.
ابدالی ادامه داد: استفاده از حیوانات واقعی حتی اگر از قبل در سیرک آموزش دیده باشند، با مشکلاتی روبروست چراکه رفاه حیوانات را به خطر می‌اندازد و پیامش درباره استفاده از حیوانات در صنعت سرگرمی، نامناسب است. از سوی دیگر با توجه به پیشرفت جلوه‌های ویژه، این فناوری جایگزین مناسبی برای خلق صحنه‌های حضور حیوانات در روایات تصویری است بنابراین از منظر محیط زیستی، اخلاقی و هنری توصیه می‌شود که از جلوه‌های ویژه به عنوان جایگزینی برای استفاده از حیوانات واقعی استفاده شود چراکه نتیجه آن انتقال دقیق‌تر پیام داستان و جلوگیری از سوء استفاده یا آسیب به حیوانات است.
امکان پیگرد قانونی در صورت وجود شواهد کافی از آزار و اذیت حیوانات
اگرچه قانون، یکی از آخرین اقدامات برای محافظت از اخلاق است اما در بسیاری از کشورها، نمایش خشونت یا استثمار علیه حیوانات حتی اگر در قالب سرگرمی باشد با مجازات‌های مشخص همراه است.
ابدالی در پاسخ به این پرسش ایسنا که آیا ابزار قانونی لازم برای برخورد با حیوان‌آزاری در جریان ساخت یک اثر نمایشی وجود دارد؟ گفت: طبق قوانین حفاظت از حقوق حیوانات در بسیاری از کشورها، اقدام به آزار و اذیت حیوانات، حتی در مواردی که در فضای تولید آثار نمایشی می‌تواند جرم محسوب شود. در صورت اثبات تخلف آزار حیوان به صورت واقعی معمولاً امکان پیگیری قانونی و اعمال مجازات برای افراد یا سازمان‌های مرتبط وجود دارد.
وی افزود: برای پیشگیری از آزار حیوانات در تمامی عرصه‌ها، اعم از سینما و تلویزیون تا سیرک‌ها و ... ، آگاهی‌رسانی و نظارت دقیق توسط مراجع قانونی و ناظران حقوق حیوانات از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. به‌طور خلاصه، حتی اگر موضوع به عنوان تخلف در نظر گرفته نشود، در صورتی که شواهد کافی مبنی بر آزار و اذیت حیوان وجود داشته باشد، امکان پیگیری قانونی و اعمال مجازات‌های متناسب وجود دارد.
آیا «پایتخت ۷» حقوق حیوانات را زیرپا گذاشته بود؟
مدیر کل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست ضمن اشاره به پیگیری موارد اعلام شده از سوی تشکل‌های محیط زیستی و اقدام سازمان حفاظت محیط زیست برای پیگیری و رفع مسئله گفت: در سریال «پایتخت ۷» هم یک مورد توسط یکی از تشکل های محیط زیستی اعلام شده بود که به‌سرعت پیگیری و موارد لازم برای رفع این موضوع به عوامل سریال گوشزد شد.
وی با بیان اینکه در حال حاضر در فیلم‌های سینمایی یا تلویزیونی، استفاده از جلوه‌های ویژه و فناوری‌های دیجیتال، جایگزین استفاده مستقیم از حیوانات شده است، ادامه داد: تعریف حیوان آزاری در محیط سینمایی و تلویزیونی ممکن است از نظر قانونی و اخلاقی در برخی کشورها به صورت مشخص و مستندی مطرح شود؛ اما در عمل، تفاوت‌هایی بر اساس شرایط خاص تولیدات اثر نمایشی در نظر گرفته‌اند.
ابدالی تاکید کرد: هیچگونه حیوان آزاری در سریال «پایتخت ۷» رخ نداد و آزار و اذیت فیزیکی یا روانی برای دو گونه خرس و گراز در کار نبود. تصویربرداری به صورت بسیار محدود از شرایط گونه در اسارت (باغ وحش) انجام شده سپس توسط تکنیک‌های سینمایی در سریال گنجانده شده است.
وی شرایط تصویربرداری از خرس قهوه‌ای در سریال پایتخت را اینگونه شرح داد و گفت: تمامی تصویربرداری‌های خرس در این سریال در باغ وحش صفه اصفهان انجام و تمام نمایش خرس در این سریال با استفاده از تکنیک‌های تدوین و جلوه‌های سینمایی ساخته شده است و هیچ حضور فیزیکی از خرس در کمیر ارسطو (با بازی احمد مهرانفر) وجود ندارد.
تعریف حیوان‌آزاری در سینما و تلویزیون
مدیر کل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست حیوان‌آزاری در فیلم‌های سینمایی یا تلویزیونی را نیز تشریح کرد و گفت: تعریف حیوان‌آزاری در این حوزه به مواردی محدود می‌شود که استفاده از حیوان در شرایط واقعی به گونه‌ای صورت گیرد که حیوان مورد آسیب یا استرس غیرطبیعی قرار گیرد.
زیستگاه اصلی خرس قهوه‌ای کجاست؟
ابدالی در خصوص یک سکانس از سریال «پایتخت ۷» که محل زیست خرس قهوه‌ای را در حوالی شهر مشهد نشان داده بود، به توضیح جزییات زیستگاه خرس قهوه‌ای نیز پرداخت و اظهار کرد: محل زیست خرس قهوه‌ای (Ursus arctos) معمولاً در مناطق کوهستانی و جنگلی است. در ایران اغلب در مناطق مرتفع و دارای پوشش گیاهی متنوع همچون کوه‌های البرز و زاگرس دیده شده است. مناطق نزدیک مشهد، به‌ویژه اطراف و حدود ۸۰ کیلومتری این شهر، زیستگاهی طبیعی و شناخته شده برای خرس قهوه‌ای نیست، با این حال امکان حضور نادر یا انتقال از مناطق دیگر در برخی شرایط نادر وجود دارد، به‌طور کلی انتظار نمی‌رود که جمعیت پایداری از خرس‌های قهوه‌ای در این ناحیه وجود داشته باشند.
ابزاری که باید به‌درستی به دست گرفته شود
حضور گونه‌های حیات وحش در سریال‌های پرمخاطب ایرانی، توجه بسیاری از مخاطبان و کارشناسان را به خود جلب می‌کند. اگرچه در نگاه اول، استفاده از حیوانات وحشی در لوکیشن‌های طبیعی می‌تواند به باورپذیری یک روایت کمک کند، اما این انتخاب به‌ویژه در رسانه‌های تصویری با پیامدهای زیست‌محیطی، فرهنگی و اخلاقی قابل توجهی همراه است. پرسش اساسی این است که استفاده از حیوانات در چنین تولیداتی، با رعایت حقوق حیوانات و نظارت تخصصی صورت گرفته یا صرفاً با انگیزه ایجاد هیجان یا افزایش میزان طنز اثر و بدون مسئولیت‌پذیری حرفه‌ای انجام شده است.
ابدالی درباره نقش قالب‌های رسانه‌ای مانند سریال‌های تلویزیونی در زمینه شکل‌گیری تصورات جمعی نسبت به طبیعت و حیات‌وحش گفت: رسانه‌های دیداری و شنیداری همواره تأثیر زیادی بر نحوه تفکر و احساسات مردم نسبت به طبیعت دارند، به دلیل اینکه علاوه بر آموزش و اطلاع‌رسانی، احساسات مخاطب را هم برمی‌انگیزند. رسانه‌ها ابزار قدرتمندی در شکل‌دهی به تصویر ذهنی عمومی از محیط زیست هستند. استفاده هوشمندانه از این ابزار می‌تواند به فرهنگ‌سازی، افزایش آگاهی و ایجاد مسئولیت‌پذیری نسبت به محیط زیست منجر شود.
مدیر کل دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست نمایش نادرست یا اغراق‌آمیز از رفتار حیوانات همواره را با آثار منفی بر نگرش نسبت به محیط زیست و حیات وحش دانسته و افزود: ارائه تصویرهای منفی یا واقعی‌نما بدون توجه به پیام‌های اخلاقی ممکن است باعث برداشت‌های نادرست و حتی رفتارهای نامناسب در جامعه شود. از نظر اخلاقی و حرفه‌ای، سازندگان فیلم و سریال باید همواره در ارائه قاب‌های مناسب برای نمایش حیوانات و حیات وحش دقت کنند و از مشاوران تخصصی و استانداردهای موجود پیروی کنند تا هم حقوق حیوانات و ایمنی تیم تولید حفظ شود و هم پیام‌های فرهنگی و آموزشی سازنده‌ای به مخاطبان منتقل شود.
ابدالی در پایان درباره فرصت رسانه‌ها برای آموزش و فرهنگ‌سازی درباره محیط زیست نیز اظهار کرد: رسانه‌ها با استفاده صحیح از قدرت خود می‌توانند نقشی کلیدی در ترویج فرهنگ حفاظت از محیط زیست، آگاهی‌بخشی به جامعه و تقویت مسئولیت‌های فردی و جمعی در قبال محیط زیست داشته باشند و ما می توانیم با بهره‌گیری از تجربه‌های مثبت و موفق جهان در حوزه حفاظت از محیط زیست به عنوان الگو، انگیزه‌ای جدید در مخاطبان و طرفداران حفاظت از محیط زیست برای ایجاد تغییرات در سطح فردی و اجتماعی باشد.
دیدگاه