تاریخچه و چیستی اُپِرا

سپهر سراجی در اولین جلسه از سلسله نشست‌های کانون موسیقی دانشگاه فردوسی با عنوان اپرا، هنرِ هنرها در سنت موسیقایی غرب که به صورت مجازی برگزار شد، در رابطه با تاریخچه اُپرا اظهار کرد: تاریخ اپرا تقریبا مساوی با تاریخ موسیقی است که این حائز اهمیت است. رنسانس در اروپا فرایند بسیار جدی اجتماعی و فرهنگی بود که تقریبا همه چیز را تحت تاثیر خود قرار داد و یکی از شاخه‌های آن فرهنگ، موسیقی بود که باعث ایجاد اپرا شد.

وی افزود: از سال‌ها قبل سرودهای مذهبی را در سنت کلاسیک اروپا، در قالب اشکال مختلف موسیقی می‌شنیدیم و تئاترهایی هم اجرا می‌شد که بعضی از آن جنبه مذهبی و برخی جنبه غیرمذهبی داشت. محل اصلی بروز این هنرها نیز ایتالیا بود و در اصل محل بسط رنسانس ایتالیا بود که در مورد موسیقی هم به همین شکل بوده است. سال‌های ۱۴۵۰ تا ۱۶۰۰ میلادی دوره رنسانس بر موسیقی است که در آن انواع موسیقی رواج داشت اما به ناگاه در سال ۱۶۰۰ یک جنبش شکل گرفت که در آن عناصر کلام و شعر را به دلیل اینکه برای موسیقی حائز اهمیت بود و آن را پیام‌مند می‌کرد، به شکل خاصی وارد شد و در کنار موسیقی قرار گرفت.

سرپرست گروه موسیقی بوم خاطرنشان کرد: کنار هم قرار گرفتن دو عنصر موسیقی و کلام به صورت خاص و وجود داستان و بستر نمایشی و اجرا روی صحنه بود که اپرا را متفاوت می‌کرد. پیش از آن موسیقی با کلام وجود داشت اما روی صحنه اجرا نمی‌شد اما با کنار هم قرار گرفتن عناصر مخالف در یک نقطه، گونه‌ای به وجود آمد که آن را اپرا نامیدند. البته تا سال ۱۶۴۰ به آن اپرا نمی‌گفتند بلکه می‌گفتند نمایشی به همراه موسیقی است.

سراجی تصریح کرد: به نظر می‌آید تولد اپرا بر اساس یک اشتباه تاریخی به وجود آمده است. به دلیل اینکه در سال ۱۵۹۵ کاوش‌هایی باستانی انجام شد و اطلاعاتی درمورد تئاتر در یونان و روم باستان به دست مردم ایتالیا در آن دوره رسید و آنها به اشتباه فکر کردند که موسیقی و نمایش در دوران یونان باستان با هم همراه بوده در حالی که چنین چیزی وجود نداشت.

این مدرس موسیقی دانشگاه تهران بیان کرد: در سال ۱۶۰۰ در ایتالیا، در شهر فلورانس موسیقی اساسا به شکل امروزی رواج نداشت بلکه محافلی هنری فعال بود که توسط دربارها، حاکمان و نهادهای اقتصادی حمایت می‌شد و علاوه بر هنرمندان موسیقی، عده‌ای دیگر نیز در آن محافل حضور پیدا می‌کردند که موزیسین نبودند اما افرادی هنردوست بودند و موسیقی را از دور و نزدیک می‌شناختند. این محافل باعث رشد موسیقی شد و اصولا اصطلاح کنسرت هم از همان محافل شکل گرفته است.

وی ادامه داد: اولین اپرایی که امروز آن را می‌شناسیم و قابل دسترسی است، اوردیس است و دو آهنگساز بر روی این متن کار کردند که یکی از آن‌ها پِری و دیگری کابالیِری نام دارد. پس از اپراهای اولیه اقبال به ساخت چنین نمایش‌هایی زیاد شد.

سراجی عنوان کرد: اتفاق خاصی که در اپرا، نو و جدید بود و به هیچ وجه در تاریخ پیش از آن در موسیقی کلاسیک وجود نداشت، این بود که آواز به همراه ساز اما بدون ریتم و متر مشخص صورت می‌گرفت؛ مانند آوازخوانی در موسیقی ایرانی که متر آن آزاد است و ریتمیک نیست. در ایتالیای آن دوره، به این فرمول دست یافته بودند و به نظر آنها، این تنها فرمولی بود که می‌توانست مفهوم شعر را به وسیله موسیقی بیان کند که به آن "رسیتاتیو" می‌گویند و ما به آن "گفت‌آواز" می‌گوییم‌.

سرپرست گروه موسیقی بوم اظهار کرد: اپراها معمولا چندین بخش داشت و ساختار مشخصی به خود گرفت. علاوه بر رسیتاتیو، بخش دیگری به نام آریا وجود داشت که بخش آریا مانند همان تصنیف‌های موسیقی ایرانی است که به شکل آوازی است و در مقابل گفت‌آواز قرار می‌گیرد. ویژگی آن ریتمیک بودن آن است. البته آریا چیز جدیدی نبود چون در ۲۰۰ سال پیش از آن فرم‌هایی وجود داشت که مانند تصنیف بود که از این میان می‌توان به مادریگال ایتالیا و شانسون فرانسه اشاره کرد که در آن موسیقی و شعر همراه هم و ریتمیک بود.

وی اضافه کرد: به جز رسیتاتیو و آریا بخش‌های میان‌وندهای سازی هم وجود داشت که وقتی خواننده یک بخش را می‌خواند، موسیقی جواب آن را می‌داد و یک بخش مقدمه هم در ابتدا وجود داشت. رستیاتیو و آریا در روند و سیر تحول اپرا نقش مهمی داشت، اما باید بگویم که رسیتاتیو بیشتر در قسمت‌هایی استفاده می‌شد که قرار بود داستان نمایش پیش برود چون از نظر وزن آزاد بود و خواننده می‌توانست احساسات درونی خود را به حالت آواز بیان کند و این باعث زنده کردن شعر می‌شد. در ادامه وقتی متوجه شدند که باید تنوع ایجاد شود، باعث رونق گرفتن آریا شد.

سراجی بیان کرد: در قسمت آریا شرح قصه متوقف می‌شد و آواز به صورت تغزلی و لیریک خوانده می‌شد و پس از آن ادامه داستان پیدا می‌کرد. در حقیقیت تواتری بین رسیتاتیو و آریا وجود داشت تا زمانی که نمایش با آریا به پایان می‌رسید.

این مدرس موسیقی دانشگاه تهران تصریح کرد: در قرن ۱۷ که اپرا به وجود آمد، سبک‌های گوناگونی در اپرا متولد شد و برای مثال اپرای ونیزی، رومی و فلورانسی، هرکدام ویژگی‌های خاص خود را داشت. پس از دوره رنسانس در تاریخ هنر اروپا دوره‌ای به نام دوره باروک وجود دارد که این دوره با تولد گونه‌اپرا همزمان است. به طور کلی دوره باروک دوره اساسی و حیاتی برای تاریخ موسیقی کلاسیک است و آن موسیقی کلاسیکی که امروز ما می‌شناسیم، پایه اصلی‌اش در دوره باروک شکل گرفته است.

منبع: ایسنا