اگر تعزیه نبود، موسیقی ایرانی هم نبود! / از تعزیه عاشورا تا تعزیه اژدهای امام صادق و تعزیه امیرکبیر

آقای اصغر دهقانی از سن 8 سالگی در شهر برخوار اصفهان تحت نظر اساتید بزرگی همچون مرحوم استاد نبی الله فقیه تعزیه خوانی کرده است و بیش از سه دهه است که به کار ثبت و ضبط انواع مجالس تعزیه خوانی در سراسر کشور ایران و جهان پرداخته است و موسسه‌ای فعال به نام گنجینه تعزیه را در همین زمینه مدیریت میکند. به مناسبت ایام محرم فرصتی دست داد تا در مورد تعزیه با ایشان به گفتگو بنشینیم:

آقای دهقانی در ابتدای سخن در مورد ریشه‌های شکل‌گیری تعزیه به تاریخ طولانی هنر شبیه‌خوانی در فرهنگ ایرانی اشاره کرد که حتی در قبل از اسلام هم داستان‌های شاهنامه مانند سوگ سیاوش در قالب شبیه‌خوانی در بین مردم رواج داشته است. بعد از پذیرش متمدنانه‌ی اسلام توسط ایرانیان و در دوران صفویه اولین نسخ تعزیه به مرور توسط اساتید این رشته تهیه شد و ایرانیان هنر شبیه‌خوانی را در خدمت اسلام واقعی و دفاع از اهل بیت(ع) قرار دادند که امروز در قالب و نام تعزیه در جاهای مختلف ایران و جهان اجرا میشود.
این پژوهشگر تعزیه در ادامه به نقش تعزیه در حفظ موسیقی ایرانی اشاره نمود. به گفته ایشان، تعزیه‌ اصیل مبتنی بر ردیف‌های موسیقی ایرانی خوانده میشده است و بسیاری از کسانی که امروزه ما به عنوان خوانندگان موسیقی ایرانی میشناسیم در ابتدا تعزیه‌خوان یا مداح بوده‌اند از جمله استاد افتخاری و استاد شجریان. شاید نقطه اوج سخنان آقای دهقانی که آن را به نقل از اساتید بزرگ موسیقی سنتی بیان کردند این بود که : اگر تعزیه نبود، موسیقی ایرانی هم نبود!

بیش از 400 نوع مجلس تعزیه داریم!

اصغر دهقانی در بخش دیگری از سخنان خود که اهمیت ویژه‌ای در جهت اشاعه فرهنگ تعزیه در سطح جهانی داشت، از عدم شناخت مردم از تعزیه در سایر موضوعات مذهبی و تاریخی گلایه نمود. به گفته او، تعزیه برای بسیاری از داستانهای مذهبی و تاریخی کشور در حال تولید و شکل گیری است و بسیاری از آنها از گذشته وجود داشته است ولی امروزه در بین مردم شناخته‌شده نیستند.

اقتباس از چینی‌ها برای ساخت اژدها در تعزیه امام صادق(ع)

برای مثال تعزیه امام صادق(ع) توسط برخی فعالان تعزیه اجرا میشود و در مورد اژدهایی است که منصور دوانیقی را از آسیب رساندن به امام صادق(ع) ترساند و داستان آن در کتاب عیون اخبارالرضا آمده است. به گفته این فعال خستگی‌ناپذیر عرصه تعزیه، جوانان برای ساخت این تعزیه از نحوه ساخت اژدها در نمایش‌های چینی اقتباس نمودند و با کمترین هزینه‌ها توانسته‌اند که تعزیه اژدها را اجرا کنند. گفتنی است در داستانی که در کتاب معتبر عیون اخبارالرضا آمده، منصور به قصد کشتن امام صادق(ع) او را به کاخ خود دعوت میکند و با هماهنگی با غلام خود قرار میگذارد که وقتی کلاهش را از سر خود برمیدارد او با شمشیر، سر امام را از بدنش جدا کند. ولی امام بعد از تشریف‌فرمایی به کاخ با احترام زیاد منصور مواجه میشود و بعد از سخن گفتن با او به سلامت از کاخ بیرون میرود. وقتی غلام از منصور، علت را می پرسد او میگوید که بعد از ورود امام، اژدهایی تا نزدیکی صورت من آمد و گفت که در صورت آسیب به امام، همین جا تو را نابود خواهم کرد!

ساخت تعزیه امیرکبیر توسط تعزیه خوانان اراکی

او در ادامه به ساخت تعزیه امیرکبیر توسط تعزیه خوانان اراکی اشاره کرد که از جهت فرهنگ ملی ایران اهمیت شایانی دارد که ای فعالیتها در ادامه راهی است که در قبل از اسلام هم در شبیه خوانی وجود داشته است. به گفته وی بسیاری از افسانه ها و داستانهای ملی ایران مانند سوگ سیاوش به صورت شبیه خوانی و تعزیه اجرا میشده است که باید این راه را ادامه داد.

لزوم اجرای تعزیه برای ائمه مظلوم و ناشناخته مانند امام حسن عسگری(ع)

آقای دهقانی در ادامه سخنان خود به تعزیه هایی مانند تعزیه تولد امام زمان(ع)، تعزیه امام حسن عسگری(ع)، تعزیه امام سجاد(ع)، تعزیه نزول ستاره که به عروسی امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) اختصاص دارد، تعزیه امام خمینی، تعزیه پیدایش مسجد جمکران و بسیاری از موارد دیگر اشاره کرد که به کمک آنها میتوان سیره زندگی ائمه معصومین را در بین مردم رواج داد و به خصوص سیره زندگی ائمه مظلومی مانند امام حسن عسگری و امام صادق را از ناشناختگی میان مردم خارج کرد.

توجه به تعزیه های جهانی مانند آتش زدن حضرت ابراهیم(ع)

وی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا تعزیه را میتوان در عرصه های خارج از دین اسلام و برای سایر مردم جهان هم مطرح کرد به تعزیه آتش زدن حضرت ابراهیم توسط نمرود اشاره کرد که مورد توجه همه ادیان آسمانی خواهد بود و در حال حاضر در کشورمان در برخی از نقاط مانند شهر خونسار برگزار میشود و میتواند به صورت جهانی مطرح شود. به گفته ایشان این نوع تعزیه ها میتوانند با خود به صورت ناخودآگاه فرهنگ اهل بیت (ع) را در جهان گسترش دهند.
ایشان در ادامه در پاسخ به این سوال که مگر تعزیه برای روایت اتفاقات مربوط به عزاداری و سوگواری نیست پس چرا به تعزیه تولد امام زمان یا عروسی امام علی و حضرت فاطمه هم تعزیه گفته میشود، توضیح داد: نام اصلی که برای آنها باید استفاده شود شبیه‌خوانی است ولی به مرور به این صورت جا افتاده است که به آنها هم تعزیه بگویند.

نباید در تعزیه از خشونت استفاده کرد

دهقانی در ادامه در مورد آسیب‌هایی که در حوزه تعزیه وجود دارد، اضافه کرد: برخی از اوقات فعالان تعزیه از خشونت بیش از حد استفاده میکنند که طبیعت این هنر و عشق و دلدادگی به امام حسین(ع) ایجاب میکند که این میزان در حد معقول و لازم صورت گیرد و هدف اصلی را تحت الشعاع قرار ندهد.

تفاوت تعزیه و تئاتر

ایشان به یک تفاوت اصلی که بین تئاتر و تعزیه از گذشته وجود داشته است اشاره که در تعزیه، نقش زنان توسط مردان بازی میشود و فقط برای نقش دختران خردسال مانند حضرت رقیه(س) از دختران کوچک استفاده میشود و در تعزیه، مرد و زن با هم بازی نمیکنند ولی در تئاتر اینطور نیست.

مشکل عدم شناخت نسخ قدیمی تعزیه

وی در بیان یکی از آسیب‌های دیگر که امروزه در میان تعزیه خوانان به وجود آمده است افزود: متاسفانه خیلی از تعزیه خوانان به صورت سلیقه ای شعر را تهیه میکنند و میخوانند و به نسخ اصلی مانند کتاب دره‌الصدف، کمتر مراجعه میکنند. به گفته وی تعزیه های موجود در نسخ اصلی بسیاری قوی تر هستند و بار معرفتی و احساسی عمیق تر و جذاب تری دارند.

عدم رعایت ردیف موسیقی ایرانی و جایگزینی آهنگهای ترکیه ای!

ایشان همچنین به انتقاد از عدم شناخت از ردیف موسیقی ایرانی توسط بسیاری از تعزیه خوانان اشاره کرد که این موضوع باعث میشود از تاثیر عمیق و بیشتر تعزیه کاسته شود و بسیاری از افراد از آهنگهای ضعیف مانند آهنگهای ترکیه ای استفاده نمایند و این در حالیست که ردیف های موسیقی ایرانی، تاثیرگذاری عمیق تری دارند و اصول دانش موسیقی در آنها رعایت شده است. وی از استاد رضا حیدری، استاد حاج محمد رضایی و استاد جواهری از اساتید مسلم در این حوزه نام برد که فعالان تعزیه میتوانند از آثار آنها استفاده نمایند.
آقای اصغر دهقانی در پایان به تعزیه‌خوانان جوان تأکید نمود که باید ردیف‌های موسیقی ایرانی را به خوبی فرابگیرند و به منابع اصیل و نسخ اصلی تعزیه رجوع کنند.