مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان مطرح کرد:
از زنگاری که حکایت از قدمت دارد تا کاشیهای ناهماهنگی که قاجار‌ها نصب کردند/ دردسرهای مرمت و بازسازی کاشی‌ها و آینه‌های کاخ گلستان
مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان از زنگار روی آیینه‌های قدیمی تا چرایی تفاوت رنگ و نقش قاب‌های کاشیهای کاخ سخن گفت و از اختصاص بودجه برای مرمت تعدادی از تابلوهای نقاشی با اولویت نیاز به اضطرار آنها خبر داد.
کاخ گلستان، میراث جهانی است که به واسطه موقعیت جغرافیایی آن در تهران و قرار گرفتنش در منطقه بازار که یکی از پر ترددترین مناطق پایتخت به حساب می‌آید، همواره بیش از سایر کاخ‌ها مورد توجه قرار میگیرد. البته شاید یکی دیگر از دلایل توجه بیش از حد به این کاخ از آن جهت باشد که یکی از وسیع‌ترین میراث به جای مانده از دوره قاجار و حتی قبل از آن است و داستان‌ها و روایت‌های فراوان حول آن می‌چرخد.
"کاخ گلستان" یا "قصر گلستان" نامی است که از یکی از تالارهای محدوده کاخ گلستان فعلی گرفته شده و متعلق به دوره فتحعلی‌شاه قاجار بود که در دوره ناصرالدین‌شاه با عنوان "عمارات مبارکه گلستان" نامی روایی پیدا کرد و در عهد مظفرالدین‌شاه با نام "قصر گلستان" و به شیوه‌ای رسمی مورد استفاده قرار گرفت.
باغ گلستان با قدمتی بیش از ۴۴۰ سال از مقرهای اصلی شاهان قاجار بوده و روزگاری تاجگذاری احمد شاه، ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار را به چشم دیده است. حتی پدر و پسر پهلوی نیز در این کاخ تاجگذاری کردند. آلبوم‌خانه این مجموعه یکی از مهم‌ترین مخازن دنیا و دومین مخزن عکس و فیلم بعد از موزه بریتانیا به شمار می‌آید. اما شاید بتوان از کاشیهای رنگارنگ و زیبای این کاخ که بیشتر بازدیدکنندگان عکس‌های متعددی با آنها می‌گیرند در کنار آیینهکاریها و گچ‌بری‌های زیبای کاخ به عنوان دیگر جذابیت‌های این مجموعه میراث جهانی یاد کرد.
با ورود به مجموعه کاخ گلستان از هیاهوی بازار دور و در میان درختان و آواز پرندگان باغ گلستان غرق می‌شوید. شاید دیگر در حوض میانی کاخ که به سمت بارعام سلام می‌رود آبی نباشد اما می‌توانید صدای آن را در پس تاریخ بشنوید و از آن لذت ببرید. قطعا آنچه که به محض ورود به بارعام سلام جلب توجه می‌کند، تغییر رنگ برخی آیینه‌ها و زنگار روی آنهاست.
آفرین امامی (مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان) دراین خصوص گفت: مواد به‌کار رفته در آیینه‌های قدیمی در درازمدت تغییر رنگ می‌دهند و تغییرات دما و رطوبت و ... تاثیر غیر قابل کنترل روی آینه‌های فضای بیرونی دارد. در واقع می‌توان گفت، زنگار روی آیینه‌ها قدمت آنرا نشان می‌دهند. از آنجا که این تغییرات در پشت آیینه‌ها اتفاق می‌افتد و چیزی نیست که بتوان از روی آن حذفش کرد، غیرقابل ترمیم است و نشان از قدمت آیینه‌ها دارد.
امامی در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان پوششی برای محافظ بر روی این آیینه‌ها کشید، گفت: خیر، زیرا با قرارگیری حفاظ علاوه بر ایجاد منظر نامناسب، امکان حبس رطوبت و هوای آسیب زننده را در پشت آن فضای بسته ایجاد میکنیم درحالی که باید امکان تنفس را برای تزیینات وابسته به معماری ایجاد کنیم. تغییرات آب و هوایی، تغییرات زمین، زلزله و... حتی گاها سبب شکسته شدن آیینه‌ها نیز شده است. در سال گذشته پایشی درخصوص آیینه‌های عمارت باب عالی داشتیم که مرمت و پاکسازی آنها انجام شد و در بخش‌هایی که آیینه‌ای افتاده بود، به روش سنتی جایگزین شد. در درازمدت هر چند وقت یکبار این کار انجام میشود. البته اگر متوجه مشکل خاصی در این باره شویم این کار زودتر انجام میشود. تزیینات کاخ گلستان هر چند وقت یکبار به صورت نوبتی و براساس اضطرار پاکسازی و مرمت میشود. گاهی ممکن است آسیب پایدار و غیر فعال باشد از این رو با توجه به بودجه تخصیص یافته درصدد مرمت آسیب‌های فعال و در اولویت برمی‌آییم.
چرا برخی آیینه‌های تالار برلیان ریختگی دارد؟
مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان درخصوص وضعیت آیینهکاری تالار برلیان و دلیل افتادن برخی از قطعات آیینهکاریها نیز گفت: کاشی‌کاری و آیینهکاری به صورت ذاتی ممکن است بر اثر شرایط محیطی، سست شدن مصالح بستر در طول زمان و حتی لرزش‌های بسیار اندک، از بنا جدا شوند. این آثار مخصوصا در بناهای سنتی و تاریخی که سقف شیروانی می‌باشند محسوس‌تر است و ممکن است با برخی تنش‌های ضعیف نیز دچار ریزش و آسیب شوند. درعین حال آیینهکاریها بسیار کوچک و ظریف هستند و ابعاد آنها بسیار کوچک است از این رو نباید از نقش فرسودگی مصالح و چسب‌ها در افتادن این آثار غافل شد. البته حفاظت از این آثار به صورت مستمر و مداوم اتفاق می‌افتد.
وی ادامه داد: در بیشتر مواقع سعی بر آن است تا سریع جایگزینی برای قطعاتی که افتاده‌اند صورت گیرد تا طرح و نقش و اصالت اثر از بین نرود. اگر نگاهی به سقف تالار برلیان داشته باشیم شاهد آن هستیم که بسیاری از این آیینهکاریها در چند سال اخیر مرمت شده‌اند. روند حفاظت و مرمت به صورت مستمر است و بسته به آسیب وارده انجام میشود.
امامی در پاسخ به این سوال که بر اساس بازدید میدانی، خبرنگار ایلنا شاهد افتادن چند قطعه از تزیینات تاج‌هایی بود که در بالای دیوار تالار برلیان نصب هستند، این امر چگونه و در چه زمانی اتفاق افتاده و اینکه آیا امکان مرمت و بازسازی آن وجود دارد، گفت: تاج‌هایی که در این تالار نصب هستند متعلق به دوره قاجار نیستند. این تاج‌ها فرم تاج‌های پهلوی دوم را دارند. در سال ۱۳۴۶ به مناسبت تاج گذاری محمدرضا در بخشی از آیینه کاری تالار برلیان دخل و تصرف‌ها و الحاقاتی صورت گرفت. از جمله آنکه این تاج‌ها با شکل و شمایل تاج‌های دوره پهلوی به این بخش از تالار الحاق شدند. برخی از پره‌های این تاج که افتاده است در سال‌های قبل بوده و سعی میشود با اختصاص بودجه، مرمت و جایگزین شود.
پاکسازی در کاخ گلستان
امامی درخصوص شرایط تمیز کردن کاخ گلستان از محوطه گرفته تا اشیاء نیز گفت: اداره کل موزه‌های کشور، دستورالعملی برای تمیزکاری و پاکسازی موزه‌ها ارسال کرده که بر اساس آن و تا حد ممکن مطابق با شرایط و ضوابط اشیاء تاریخی این کار انجام شود. به منظور ارتقای سطح کیفی این موضوع تغییراتی در بخش نظارت و پشتیبانی صورت گرفته و با آموزش نیروهای خدماتی، توانستیم بهبود ببخشیم. ضمن آنکه نیروهای خدماتی هیچگاه بدون اطلاع امین اموال‌ها و متخصصان، اقدامی انجام نمی‌دهند. پاکسازی اشیاء توسط امین اموال‌ها و کارشناسان حفاظت و مرمت انجام میشود.
او ادامه داد: پاکسازی محوطه و فضای کاخ علاوه بر امور روزمره به صورت دوره‌ای نیز انجام میشود به این صورت که از یک فضا کار شروع میشود و به فضای دیگر ختم میشود و عموما این روند یک ماه طول می‌کشد. درواقع در هر ماه حداقل یکبار تمام بخش‌ها و فضاهای کاخ گلستان پاکسازی، تمیزکاری و گردگیری می‌شوند. حتی دوبار در سال پاکسازی و تمیزکاری کلی صورت میگیرد. تمیزکاری گچ‌بری‌ها، آیینهکاریها و تزیینات وابسته به معماری در زمره وظایف گروه خدماتی کاخ نیست و بر اساس تعریف پروژه حفاظت و مرمت انجام می‌شوند. پاکسازی و تمیزکاری گچ‌بری‌های قسمت بیرونی ورودی سرسرای اصلی، گچ‌بری‌های سقف بخش مردم‌شناسی و بخشی از گچ‌بری تالار کاخ اصلی سال گذشته انجام شد. بدیهی است که مطابق اصول حفاظت و مرمت، نوسازی اشتباه است و ضمن لحاظ نمودن تمیزی، پتینه بودن آثار نیز می بایست حفظ شود.
گرد و غباری که بر روی گچ‌بری‌های موزه خصوصی نشسته و نیازمند تعریف طرح مرمتی برای پاکسازی است
کاشیهای هفت رنگ و رنگ به رنگ
یکی از زیبایی‌های کاخ گلستان، کاشی‌کاری‌های رنگارنگ و بی نظیر آن است. اما در بخش‌هایی شاهد عدم تناسب رنگ و طرح در قاب‌های کاشی هستیم. امامی درخصوص این مهم گفت: چه در دوره قاجار، چه پهلوی، حتی اکنون، برای جلوگیری از آسیب بیشتر به کاشی کاری های اطراف، پر کردن جای خالی یک کاشی آسیب دیده الزامی است، لذا گاهی اوقات و بر اساس یک روش مرمت سنتی ممکن است موقتا از کاشیهای باقی مانده از گذشته و بدون درنظر گرفتن همخوانی طرح ولی با لحاظ رنگ هماهنگ با سایر بخش‌ها، استفاده شود. ضمن آنکه حتی در دوره قاجار نیز وقتی استادکار یک قاب کاشی را می‌ساخت، به هنگام نصب آن ممکن بود یکی از کاشی‌ها آسیب ببیند، در آن زمان دیگر در انتظار ساخت دوباره کاشی آسیب دیده نمی‌ماندند بلکه از کاشی که ترام رنگی آن با سایر کاشی‌ها همخوان باشد استفاده می‌کردند تا قاب کاشی کامل شود. در ضلع غربی شمس‌العماره کاشی‌هایی داریم که طرح آنها با طرح کلی همخوانی ندارد. اینها در همان دوره قاجار اتفاق افتاده است و یک کاشی به جای کاشی آسیب دیده دیگر در قاب جای گرفته است. البته در دوره پهلوی و حتی بعد از آن هم ممکن است کاشیی آسیب دیده باشد، از این رو تا زمانی که طرح آن برداشته و دوباره اجرا شود، سعی شده تا از کاشیهای دیگر که موجود است به عنوان جایگزین استفاده کرده باشند.
او با اشاره به اینکه در کاخ گلستان یک قاب کاشی وجود دارد که هیچیک از کاشیهای آن با هم همخوانی ندارد گفت: این قاب کاشی در ضلع جنوبی کاخ در کنار سه قاب کاشی ساده قرار دارد. این کاشی‌ها در زمان قاجار اینگونه نصب شده‌اند. حتی اگر نگاهی به کف برخی از تالارهای کاخ گلستان همچون تالار الماس و طبقات شمس‌العماره داشته باشید شاهد آن خواهید بود که کاشیهای آن مکان نیز باهم همخوان نیستند. در دوره قاجار بناهایی که فرسوده می‌شدند، تخریب می‌شدند تا ساختمان جدید به جای آن ساخته شود. در آن زمان استادکاران، قاب کاشی‌ها و کاشیهای سالمی را که از این بناها به جای می‌ماندند در صورت عدم استفاده، کنارمی‌گذاشتند و یا در انبار نگهداری می‌کردند و بعد از ساخت بنای جدید به عنوان نوعی نوآوری و طرحی جدید از آنها استفاده می‌کردند. حتی در برخی از دوره‌ها مانند سال ۱۳۴۸، در بخش مرمت از این کاشیهای قدیمی دوره قاجار که در انبارها باقی مانده بود استفاده کردند. این یک فرآیند مرمتی است و اشتباه هم نیست. از یک سو کف و جداره و دیوارها مرمت می‌شوند از دیگر سو از کاشیهای تاریخی استفاده میشود. تمام اینها در راستای حفاظت و مرمت است. اگر در جای خالی یک کاشی، کاشی اشتباه بگذاریم بهتر از آن است که جایش خالی بماند چراکه محلی برای بروز آسیب‌های بیشتر میشود.
او درخصوص چگونگی مرمت کاشیهای آسیب دیده و اینکه آیا لازم است برای هر آسیب طرح مرمتی ارائه شود، گفت: گاهی ممکن است کاشی هفت رنگ از بستر خود جدا شود، از این رو ما مدام در حال پایش هستیم و اگر شاهد چنین مواردی باشیم به سرعت آن را ترمیم میکنیم. برای مواردی که هنوز کاشی نیفتاده است، در بستر خود جاگذاری و مرمت میشود. اما گاهی ممکن است چندین سال پیش کاشی افتاده باشد و جای آن خالی باشد، از این رو طرح مرمتی ارائه می‌دهیم که در آن به دو صورت عمل میکنیم، یا از رنگ یا طرح ساده‌ای استفاده میکنیم که جای آن را بگیرد یا آنکه از طرح آن کاشی طرحی را تهیه میکنیم و کاشی جدید با ترام رنگی کمتر یا بیشتر می‌سازیم، جایگزین کرده و مرمت را انجام می‌دهیم.
به گفته این مقام مسئول، درحال حاضر تعداد اندکی کاشی از دوره قاجار در انبارها باقی مانده است که در جای مناسب استفاده خواهند شد.
مرمت کاشیهای هفت رنگ کاخ
او درخصوص چگونگی مرمت کاشیهای آسیب دیده و اینکه آیا لازم است برای هر آسیب طرح مرمتی ارائه شود، گفت: گاهی ممکن است کاشی هفت رنگ از بستر خود جدا شود، از این رو ما مدام در حال پایش هستیم و اگر شاهد چنین مواردی باشیم به سرعت آن را ترمیم میکنیم. برای مواردی که هنوز کاشی نیفتاده است، در بستر خود پانسمان و جاگذاری میشود و در اسرع وقت مرمت صورت میگیرد. اما گاهی ممکن است چندین سال پیش کاشی افتاده باشد و جای آن خالی باشد، از این رو طرح مرمتی ارائه می‌دهیم که در آن به دو صورت عمل میکنیم، یا از رنگ یا طرح ساده‌ای استفاده میکنیم که جای آن را بگیرد یا آنکه از طرح آن کاشی طرحی را تهیه میکنیم و کاشی جدید با ترام رنگی کمتر یا بیشتر می‌سازیم، جایگزین کرده مرمت را انجام می‌دهیم.
مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان خاطرنشان کرد: مرمت از سه اصل مهم حفظ اصالت، برگشت پذیری و قابل تشخیص بودن برخوردار است. بخش قابل تشخیص بودن بسیار اهمیت دارد. به طور کلی می‌توان گفت تاکنون تمام کاشیهای کاخ گلستان مرمت شده‌اند اما اکثر کاشیهای محوطه کاخ گلستان در دوره‌های مختلف مرمت یا بازسازی شده‌اند و در برخی قابها هنوز کاشی دوره قاجار دیده میشود. اما در داخل بناها، بخصوص در تالار اصلی بیشتر کاشی‌ها تاریخی و اصلی هستند. میزان بازسازی شده آنها خیلی کم است.
تابلوهای تاریخی و آخرین وضعیت نگهداری آنها
امامی با اشاره به اینکه حدود دو سال پیش حفاظت پیشگیرانه درخصوص بخشی از آثار و تابلوهای نقاشی کاخ گلستان انجام شده‌است، در ادامه درخصوص آخرین وضعیت نگهداری این آثار گفت: در آن پروژه محل اتصال تابلوها به بستر تقویت شد، همچنین تابلوهای نیازمند مرمت شناسایی و اولویت بندی شدند و قرار است تا پایان سال جاری بودجه مناسبی برای مرمت این آثار تامین شود. البته برخی از آثار شاخص و در اولویت مرمت با مشارکت پژوهشکده حفاظت و مرمت پژوهشگاه، در قالب طرح های پژوهشی و مرمتی، مرمت می‌شوند. بطور مثال در سال گذشته با کمک پژوهشکده حفاظت و مرمت موفق شدیم "تابلو قهوه‌خانه‌ای" را مرمت کنیم و با پژوهش‌های انجام شده مشخص شد قدمت اصلی تابلو به ۱۵۰سال قبل‌تر از تاریخ نقاشی‌های قهوه خانه‌ای برمیگردد و تمام اقدامات مرمتی آن در نشست تخصصی تشریح شد. امین اموال نیز به محض آنکه احساس نیاز کند که اثری به مرمت نیاز دارد، این کار انجام میشود. ضمن آنکه بیشتر این آسیب‌ها پایدار هستند و فعال نیستند از این رو تعریف پروژه مرمتی برای آنها نیازمند ارائه طرح مرمتی و تامین بودجه است. آثاری در اولویت مرمت قرار می‌گیرند که آسیب پیش‌رونده داشته باشند و نیاز باشد جلوی آن با سرعت گرفته شود.
او تصریح کرد: درخصوص تابلوهای قدیمی هر چند در گذشته دارای ارزش هنری بودند اما نباید فراموش کرد که این آثار در عصر ما دارای ارزش تاریخی هستند و ممکن است روش نگهداری مناسبی هم نداشته و آسیب‌هایی نیز در گذشته دیده باشند که بطور مثال در برخی از شناسنامه‌ها به آسیب‌ها اشاره شده است و ما موظف به حفظ و نگهداری آنها در بهترین شرایط ممکن و وضع موجود می‌باشیم. از این رو بخشی از آسیب‌ها تبدیل به جزئی از ذات اثر شده‌اند. در این میان شاید بتوانیم آنها را تا حدودی مرمت کنیم، اما نمی‌توانیم آنها را عیناً به وضعیت زمان خلق اثر بازگردانیم.
اولویت‌های طرح‌های مرمتی و حفاظتی
وی با تاکید بر اینکه اولویت طرح‌های مرمتی به طرح‌های اضطراری اختصاص خواهد یافت، گفت: مرمت در کاخ گلستان به صورت مستمر انجام میشود و امری پایان نیافتنی است. آنچه درحال حاضر اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد، بخش حفاظت و ایمنی است. باید حفاظت الکترونیک را تا حد مطلوب ارتقا دهیم. اولویت بعدی،ایمن‌سازی سیستم الکتریکال مجموعه است چراکه یکی از بزرگترین عوامل وقوع آتش‌سوزی در آثار و بناهای تاریخی ناایمن بودن سیستم الکتریکال است. بنابراین اولویت مرمت بعد از رعایت اصل حفاظت و ایمنی در نظر گرفته میشود. تهیه طرح ایمن‌سازی برق انجام شده که تاکنون نیز بخشی از آن با ساخت و نصب تابلوهای برق، بانک خازنی و چاه ارت اجرا شده است. همچنین طرح جامع سیستم حفاظت الکترونیک شامل سیستم اعلام و اطفال حریق و نظارت تصویری به منظور ارتقای سطح کیفی حفاظت و ایمنی مجموعه در حال تهیه است. ضمن آنکه در سال گذشته ۱۰۰عدد دوربین به سیستم حفاظت اضافه شده است. ضمنا سازه کاخ گلستان مشکل خاصی ندارد اما درصدد برنامه‌ریزی برای پایش‌های سازه‌ای هستیم.
امامی همچنین درخصوص نشانه رطوبت در بخشی از دیوار کاخ گلستان گفت: دیواری در ضلع جنوب غربی کاخ قرار دارد که حد فاصل بین کاخ گلستان و وزارت دادگستری است. این دیوار تاریخی نیست و در دهه‌های گذشته اجرا شده است. البته بخشی از آن نیز قبل از انقلاب اجرا شده بود. دفع رطوبت مذکور توسط اجرا و احداث کانال ناکش قابل حل است و بیشتر یک آسیب منظری است تا سازه‌ای.
از ساخت سرویس بهداشتی تا کافه در حیاط پشتی عمارت بادگیر
ادامه داد: به محض تخصیص بودجه برنامه‌های امسال را نیز در پیش خواهیم گرفت. ضمن آنکه با ساخت سرویس‌های بهداشتی جدید در محوطه حیاط پایینی کاخ گلستان در پشت عمارت بادگیر قصد داریم محل سرویس‌های بهداشتی کنونی که در مجاور عمارت الماس قرار دارد، را جابه‌جا کنیم. ساخت این سرویس‌های بهداشتی که سازه آن برگشت‌پذیر و قابل جمع آوری است با برگزاری کمیته راهبردی همراه بود و پس از اختصاص بودجه لازم این کار انجام شد. این سازه بدون فوندانسیون عمیق انجام گرفته و از آنجا که به نوعی خارج از محوطه اصلی کاخ گلستان است به لحاظ ثبت جهانی نیز مشکلی برای مجموعه ایجاد نمی‌کند. درحال حاضر فاز سوم سرویس‌های بهداشتی جدید انجام گرفته که ۱۲ چشمه دارد و دو چشمه آن بر اساس استانداردهای استفاده معلولان ساخته شده است. در آینده، بخش خدمات رسانی به بازدیدکنندگان اعم از کافه و ... به حیاط پشتی عمارت بادگیر منتقل خواهد شد. البته طرح راه‌اندازی گردشگری شبانه را نیز برای این بخش در نظر داریم.
امامی علت این جابجایی را پیشگیری از آسیب‌های وارده از رطوبت موجود به بناهای مجاور، نامناسب بودن منظر محوطه و ظرفیت کم آن عنوان کرد و ادامه داد: نمی‌توان از این سرویس‌های بهداشتی به صورت دائم و برای بلندمدت استفاده کرد. باید شرایطی ایجاد کرد که مکان‌هایی که استفاده از آب در آن به صورت مداوم انجام میشود، مانند سرویس‌های بهداشتی، به محیطی خارج از محوطه اصلی کاخ انتقال داده شود.
مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان درخصوص تبله کردن کاغذ دیواری‌های تالار الماس و نمی که در آنها دیده میشود نیز گفت: این اتفاقات به دهه‌های پیش باز و شاید به بیش از ۲۰ سال پیش بازگردد. به طور کلی می‌توان گفت که آب نباید در فضاهای کاخ و معماری آن قرار داشته باشد و به صورت عمده مورد استفاده قرار گیرد.
راهنمایان گردشگری
مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان همچنین با اشاره به اهمیت حضور راهنمایان گردشگری در موزه‌های مختلف درخصوص وضعیت آموزش آنها و چگونگی برخوردشان با بازدیدکنندگان گفت: در مرحله نخست سعی کردیم راهنمایانی انتخاب کنیم که رشته تحصیلی آنها با کاری که انجام می‌دهند مرتبط باشد. اگر رشته تحصیلی مرتبط نداشته باشند، قطعا تسلط به زبان انگلیسی و تجربه‌شان مد نظر قرار گرفته است. با این وجود امسال احساس کردیم که راهنمایان نیازمند آموزش هستند از این رو با رایزنی با وزارتخانه موفق شدیم دوره آموزشی برای راهنمایان کاخ برگزار کنیم.
او در پاسخ به این سوال که چرا در برخی موارد شاهد برخورد نه چندان مناسب راهنمایان برخی موزه‌های کاخ با بازدیدکنندگان هستیم، خاطرنشان کرد: گاهی جابجایی محل خدمت راهنمایان در سطح وزارتخانه و اعزام راهنمایان جدید به کاخ گلستان موجب میشود تا نیازمند دوره های آموزشی بطور مستمر باشیم تا بتوانیم پاسخگوی نیاز بازدیدکنندگان باشیم. درعین حال نیاز است تا راهنمایان علاقه‌مند برای موزه‌ها انتخاب کنیم چراکه صرفا رشته تحصیلی مرتبط انجام کار درست را تضمین نمی‌کند. این عشق و علاقه به موزه و کار موزه و راهنمای موزه بودن است که تضمین کننده انجام کار قابل قبول است. باید ضعف‌ها را بشناسیم، آن را تقویت کنیم و تشویق‌هایی در این زمینه در نظر بگیریم. در این میان چندین راهنمای خوب در کاخ فعال هستند که از سوی بازدیدکنندگان مورد تشویق قرار گرفته‌اند. باید به صورت مداوم با برنامه پیش بریم.
دیدگاه