مستند احداث راه­‌آهن ایران در زمان رضاشاه

فیلم روایت تصویرگونه دلنشینی از ساخت راه‌آهن سراسری در ایران است که در زمان رضاشاه (۱۳۱۷-۱۳۰۶) صورت گرفته است. مستند بالاخص نقش ارزنده و تلاش‌های ایتالیایی‌ها را در احداث راه‌آهن ایران نشان می­‌دهد. نقشه‌های اولیه، قبور ایتالیایی‌­هایی که در جریان کار دچار سانحه و کشته شده‌اند، مشکلات فنی، سختی‌های راه، دقت، مهارت و بالاخره تعهد حرفه‌ای اروپایی‌ها بالاخص ایتالیایی‌ها در احداث خط آهن را، فیلم به‌گونه جذابی به نمایش گذارده است.

در عین حال این مستند آب سردی بر روی همه تئوری‌های توطئه پیرامون نقش رضاشاه به‌عنوان عامل انگلیسی‌ها در انتخاب مسیر شمالی- جنوبی به‌جای مسیر شرقی- غربی که خواست انگلیسی‌ها می‌­بوده می‌ریزد. می‌­دانیم که حسب روایت رسمی، یکی از «اتهامات»، یا درست‌تر گفته باشیم دلایل «خیانت» رضاشاه، کشیدن راه‌آهن در مسیر شمال به جنوب ایران است. درحالی‌­که مخالفین رضاشاه معتقدند که از نظر اقتصادی راه‌­آهن می‌بایستی شرق کشور را به غرب آن متصل می‌کرد. علت انتخاب مسیر شمال به جنوب هم مشخص است. راه آهن ایران عملاً پل پیروزی برای متفقین یعنی روسیه، انگلستان و آمریکا در جنگ جهانی دوم می‌شود. بگذریم که اگر به‌جای مسیر شمال- جنوب، مسیر شرق- غرب هم انتخاب شده بود، مخالفین رضاشاه این بار می‌­گفتند که انگلستان برای متصل کردن مستعمراتش در غرب ایران یعنی عراق و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به مستعمراتش در شرق ایران یعنی هندوستان، پاکستان فعلی و افغانستان از رضاشاه می‌خواهد که راه‌آهن را شرقی- غربی احداث نماید.

این نظریه که انگلیسی‌ها از رضاشاه می‌خواهند که راه‌آهن را در مسیر شمال به جنوب احداث کند تا آن‌ها بتوانند از آن بهره‌برداری نمایند، به معنای آن است که آنان سال‌ها قبل می­‌دانستند که چند سال دیگر جنگ جهانی دوم شعله‌ور می‌­شود و آن‌ها نیاز به راه‌­آهن ایران پیدا می­‌کنند تا تسلیحات، سوخت و مواد غذایی را از خلیج‌فارس به روسیه برسانند. لایحه احداث راه­آهن در سال ۱۳۰۴ که رضاخان رئیس‌الوزرا است و هنوز پادشاه نشده توسط دولت وی به مجلس تقدیم می‌شود. پیگیری احداث راه­‌آهن یکی از نخستین اقدامات وی بعد از به سلطنت رسیدنش است. سال ۱۳۰۶ عملیات احداث راه‌آهن آغاز می­‌شود در حالی‌که جنگ جهانی دوم، اشغال ایران و نیاز به راه‌آهن، چهارده سال بعد اتفاق می‌افتد. البته مورخین حکومتی به نطق معروف محروم دکتر مصدق هم اشاره می‌کنند. دکتر مصدق در یکی از سخنرانی‌هایش در مجلس چهاردهم در سال۱۳۲۲، انتخاب مسیر شمال-جنوب را یکی از خیانت‌­های بزرگ رضاشاه اعلام می­‌کند. ایشان ادامه می‌دهند که احداث خط‌آهن شمال به جنوب از سوی رضاشاه حجتی بر وابستگی وی به انگلیسی‌­ها است. با احترام به مرحوم دکتر مصدق می­‌بایستی گفت که این اظهار نظر ایشان بیش از آن‌که مبتنی بر یک ارزیابی کارشناسی باشد، ناشی از نفرت و کدورت آن مرحوم از رفتارهای سیاسی دیکتاتور مآبانه و قلدر منشانه رضاشاه بالاخص در حق دکتر مصدق ­بوده است.

مستند «رم – شهبازان» نشان می‌دهد که اتفاقا در پروژه عظیم و طولانی احداث راه‌آهن به مدت یازده سال (۱۳۱۷- ۱۳۰۶)، نه پای انگلیسی‌ها در میان بوده است، نه روس‌ها و نه آمریکایی‌ها. احداث راه‌آهن در حقیقت یکی از آرزوها و رویاهای ایرانیان وطن‌پرست و ترقی‌خواه‌ از زمان میرزا تقی‌خان امیرکبیر می‌بوده است. یکی از مواد مهمی که میرزا حسین خان سپهسالار، صدر اعظم اصلاح‌طلب ناصرالدین‌شاه در امتیاز رویتر (۱۸۸۰) وارد می‌کند، احداث راه­آهن بوده است. مشروطه‌خواهان هم به جد به دنبال کشیدن خط آهن بودند که به‌واسطه مجموع‌ه­ایی از مشکلات و نابسامانی‌ها موفق نمی­‌شوند. احداث راه‌­آهن توسط رضاشاه در حقیقت تحقق یک آرزوی یک‌صد ساله ایرانیان بود. خط‌آهنی که احداث می‌شود، انصافاً یک شاهکار بود با توجه به این‌که دولت رضاشاه برای احداث آن خط‌آهن طولانی، نه یک ریال از کشورهای خارجی وام می‌گیرد و نه از درآمدهای نفتی برخوردار بود. همه هزینه‌­های احداث راه­‌آهن از محل درآمدهای مالیاتی دولت تامین می‌شود. جدای از نشان دادن سازه­‌های شگفت‌­انگیز مهندسی که با توجه تکنولوژی آن زمان انصافاً بی‌نظیر می‌بوده است، مستند راه‌آهن همچنین مناظر بکر، طبیعت زیبا و شگفت‌انگیز مسیر راه­‌آهن سراسری را هم به تصویر کشانده است.