کدام برنامه در سال گذشته تذکر گرفت؟

سال ۱۴۰۳ سالی با حاشیه‌ها و جنجال‌های مختلف خبری در تلویزیون و شبکه نمایش خانگی بود. با این حال شاید انتخاب مهم‌ترین تیترهای این اتفاقات هنری در ویترین رسانه سخت باشد. تعدد این حواشی باعث می‌شد عمر برخی از آنها در ذهن مخاطب کوتاه مدت باشد و هر بار اتفاقی دیگر جنجال قبلی را زیر سایه ببرد. در عین حال مرور مهم‌ترین رویدادها در یک سال گذشته نشان می‌دهد که برخی اتفاقات، آثار، تولیدات و رویکردها چگونه با خشم مردم ضریب بیشتری گرفتند، یا با نبود اعتماد ملی، بیشتر در هجوم انتقادهای مجازی قرار گرفته‌اند. برخی از این حوادث هم به سیبل رسانه‌ها و کاربران مجازی و رسمی بدل شدند.

تلویزیون و صداوسیما برخی دوره‌ها هم بیشتر زیر ذره بین و رصد رسانه‌ها رفته است به ویژه مواقعی که با یک دوره تاریخی مثل انتخابات یا رقابت‌های ورزشی جهانی همزمان شده است. در این گزارش مهم‌ترین رویدادهای صداوسیما و شبکه نمایش خانگی در یک سال اخیر را مرور می‌کنیم.

روایت اول؛ ساترا و یک خلأ قانونی

سازمان تنظیم مقررات رسانه‌های صوت و تصویر فراگیر در فضای مجازی یا ساترا در یک سال اخیر همچنان در معرض پرحاشیه ترین و بحث برانگیزترین خبرها در حوزه شبکه نمایش خانگی بود. منبع و مرجع اولیه برخی از این خبرهای بحث برانگیز هم گاه به خود ساترا برمی گشت که اطلاعیه‌ها و ابلاغیه‌هایی درباره ممنوعیت تولید و انتشار برخی سریال‌های شبکه خانگی صادر کرده است. ساترا که زیر مجموعه‌ای از سازمان صداوسیماست چند سالی است تنها درگاه صدور مجوز تولید و انتشار مجموعه‌های نمایشی و برنامه‌های رئالیتی شو و تاک شو در شبکه نمایش خانگی است و البته هنوز هم بعد از چند سال این مرجعیت برای همگان قابل پذیرش نیست. علت عمده آن هم خلأ قانونی ساترا در مجلس شورای اسلامی است و دست خالی این سازمان از قوانینی که بتواند حامی او در نظارت بر سریال‌های شبکه خانگی باشد. این خلأ قانونی باعث شده است مدیران ساترا در اعطای مجوز تولید و انتشار گاهی با مشکل تعامل با سازندگان برنامه‌ها و سریال‌ها مواجه شوند. به این شکل که بارها در یکی دو سال اخیر پیش آمده است که طرح‌های اولیه سریال‌ها و برنامه‌ها، در شوراهای ساترا تصویب نشده‌اند اما به جای حل اختلافات و تعامل، برنامه‌ها و فیلمنامه‌ها بدون مجوز ساترا تولید شده‌اند. این مشکل در مراحل بعدی هم ادامه پیدا کرده است و حتی سریال‌ها و برنامه‌هایی بدون نظارت ساترا انتشار یافته است و این سازمان که ادعای نظارت بر آثار شبکه خانگی را دارد باز هم نتوانسته ورود کند. مشکل عمده سازمان همین است که قوانین و مقرراتی که وضع کرده است و دعوی آنها را دارد ضمانت اجرایی ندارد و با شکایت این سازمان و قوه قضائیه جلوی انتشار برخی آثار را گرفته است.

سازمان ساترا در سال جدید باید بتواند ابتدا کارکرد و جایگاه خود را برای سازندگان به تثبیت برساند تا طرفین بتوانند در وهله اول بر سر یک میز نشسته و تعامل کنند. ساترا همچنین باید بتواند در هماهنگی با نهادها ضمانت اجرایی قوانین خود را بالا ببرد و خلأ قانونی این قوانین حل شود. مشکلاتی که در یک سال اخیر برای «جوکر»، سریال‌های «غربت» و «تاسیان» به‌وجود آمد و اصلاحات یا نکاتی که به صورت محتوایی در فیلمنامه این آثار بود هیچیک به تنهایی میان ساترا و سازندگان این آثار حل نشد و همه با ورود نهاد سوم مثل قوه قضائیه به اصلاحیه‌های نهایی منتج شد. در همه حواشی اخیر هم نوک پیکان بیشتر به سمت ساترا رفته است که گویی نتوانسته است مخاطب را اقناع کند که مثل خیلی از کشورها حضورش برای نظارت و تنظیم گری در حوزه سریال‌ها و تولیدات الزامی است. بخشی از چالش عدم اقناع هم به این برمی‌گردد که ساترا وظایف خود را بیشتر به نظارت، ممیزی و سانسور منحصر کرده است و شاید مخاطب غیر از خبرهای روابط عمومی درباره مأموریت‌های ساترا در حوزه «تنظیم گری»، اتفاقات خبرساز و عملی جدی در این حوزه نمی بیند یا نمی‌شنود و گویا سازمان تنظیم مقررات را بیشتر به عنوان سازمان ممیزی و نظارت و سانسور شناخته است!

روایت دوم؛ بهترین‌ها و جنجالی‌های شبکه خانگی

«تاسیان»، «جوکر»، «زخم کاری»، «افعی تهران» و «در انتهای شب» در یک سال اخیر اغلب در صدر تیترهای رسانه‌ای و حتی وایرالی های شبکه نمایش خانگی بوده‌اند. برخی از حیث بد بودن برخی از شدت خوب بودن و برخی صرفاً پروپاگانداهای خبری و جنجال‌های رسانه‌ای.

«تاسیان» از آخرین سریال‌های خبرساز سال ۴۰۳ بود. سریالی به کارگردانی تینا پاکروان که پیش از این «خاتون» را به عنوان اولین سریال خود در شبکه نمایش خانگی ساخت و با «تاسیان» از همان قسمت اول توانست نظر مخاطب عام و خاص را به خود جذب کند. این جلب نظر البته از یک طرف بیشتر به رنگ و لعاب و فضای بصری سریالش و برخی صحنه‌ها که در این سریال آزادانه تر از دیگر آثار به تصویر کشیده شده بود مربوط می‌شد و از طرف دیگر که محل بحث مخاطب خاص و منتقدان قرار گرفت نحوه نمایش ساواک و برخی برهه‌های تاریخی کشور بود. عده‌ای معتقد بودند اگر سریال تاریخی است باید بتواند همه ابعاد تاریخ را نشان دهد و فقط سراغ یک طبقه نرود و یا برخی معتقد بودند سریال درباره تصویر ساواک تحریف داشته است. از طرفی برخی دیگر هم معتقد بودند اگر سریال تصویر مورد نظر و یک سویه خود را نشان داده است به خاطر یک سویه نگری های تلویزیون در این سال‌ها از دوره پهلوی و زمان قبل از انقلاب بوده است. همه این موارد به چالشی میان منتقدان، «تاسیان»، ساترا و رسانه‌ها منتهی شد و حتی توقیف موقت سریال را هم در برداشت که درنهایت این سریال دوباره به پخش خود ادامه داد.

«جوکر» هم از برنامه‌های پربیننده و البته خبرساز یکی دو سال اخیر شبکه خانگی بوده است. برنامه‌ای با طراحی و کارگردانی احسان علیخانی که معمولاً در نظرسنجی‌های شبکه خانگی همیشه رتبه بالایی هم دارد. این برنامه در فصل جدید اگرچه با یک افت کیفی در بخش مردان همراه بود اما حضور زنان این بار اتفاق ویژه و بخش مورد اقبال این برنامه بوده است. اولین قسمت‌های این مجموعه در فصل جدید سال گذشته با شوخی‌های سخیف و مبتذلی شروع شد که این برنامه را در صدر نقدهای رسانه‌ها و منتقدان قرار داد.

«زخم کاری ۴» آخرین فصل از این سریال بود که نتوانست موفقیت فصل اول را تکرار کند. مخاطب در فصل اول هر هفته برای دیدن قسمت بعدی انتظار می‌کشید و این مجموعه کشش زیادی برایش داشت. محمدحسین مهدویان با فصل اول این سریال رعنا آزادی ور و جواد عزتی را به عنوان ستاره‌هایی جدید در سینما و تلویزیون معرفی کرد و توانمندی‌های ویژه‌ای از این دو بازیگر و حتی دیگر بازیگران از جمله عباس جمشیدی فر، کاظم هژیرآزاد، سیاوش طهمورث و حتی دو استعداد جدید این مجموعه سارا حاتمی و مرتضی امینی تبار نشان داد. اتفاقی که در هیچیک از فصل‌ها تکرار نشد و گویی فصل اول «زخم کاری» یک تصادف یا اتفاق در کارنامه مهدویان بود. آخرین فصل از این سریال صرفاً در امتداد برند فصل‌های قبلی مورد رجوع مخاطب قرار گرفت و دیالوگ، قصه، بازیگران و فضاسازی همه به یک ناکامی بزرگ منتهی شد.

در میان سریال‌های سال گذشته اما دو سریال توانستند بیشتر تحسین مخاطب و حتی رسانه‌ها و منتقدان را در برداشته باشند سریال «افعی تهران» به جز قسمت پایانی و سریال «در انتهای شب» جزو آثاری بودند که پسند و رضایت بیشتری گرفتند.

«افعی تهران» از اسفند ماه سال ۴۰۲ عرضه شد و پخش آن تا خرداد سال گذشته ادامه پیدا کرد. قصه، بازی‌ها، شخصیت پردازی کاراکترها، نگاه رئال نسبت به خیلی از اتفاقات روزمره از پشت صحنه ساخت یک سینمایی تا مسائل خانوادگی و به ویژه نوع نگاه به فرزند از جمله مولفه‌هایی بود که در این سریال مورد توجه قرار گرفت. نگاه سریال به خانواده که در یکی از دیالوگ‌ها با مهران مدیری هم روی آن تاکید شد صرفاً یک نگاه سفارشی برای گرفتن مجوز یا رویکردی کلیشه‌ای نبود و برای همین هم به دل نشست. این سریال البته در بخش ترسیم شمایل از یک مشاور یا روانشناس به ویژه در قسمت پایانی در رویکردش نسبت به رهایی یک قاتل با انتقاد مواجه شد. پایان بندی سریال حتی به نوعی سفیدشویی یا تطهیر قاتل قلمداد شد با این حال کلیت قصه و ساختار سریال توانست توافقی جمعی را در میان دیگر سریال‌های سال گذشته نسبت به خود جلب کند.

«در انتهای شب» را شاید بتوان تحسین برانگیزترین سریال شبکه خانگی در سال گذشته دانست. یک سریال اجتماعی که رگه‌هایی از فضای روان شناختی را هم در بر داشت. بازی‌های خوب، قصه درست، امیدی که به یک زوج طلاق گرفته اجازه داد تا باز هم به در کنار هم بودن فکر کنند و باز هم توجه به فرزند که غفلت بزرگ سریال‌ها و فیلم‌های سینمایی امروز ایران است مؤلفه‌های مهم توفیق این سریال بود. امروزه مهمترین فیلم‌ها و سریال‌های جهان خط قرمزشان خانواده است، فرزند و پدر و مادر هر یک به عنوان ارکان اصلی خانواده به نوعی در فیلم و سریال‌ها محور قرار می‌گیرند.

«در انتهای شب» سراغ خیانت، طلاق و مسائل زناشویی به شکل گیشه‌ای و کلیشه‌ای نرفت بلکه ساده‌ترین شکل روابط امروز را به تصویر کشید و بازنمایی کرد و به همین دلیل هم بیشتر مخاطب احساس کرد حرف دلش در قصه مطرح می‌شود.

روایت سوم؛ برنامه‌های انتخاباتی از مناظره‌ها تا پرتاب میکروفن

اتفاق ویژه تلویزیون امسال در برنامه‌های انتخاباتی‌اش رقم خورد. با سانحه غیرمنتظره برای بالگرد رئیس جمهور و اتفاقی که منجر به شهادت حجت الاسلام رئیسی و تیم همراه او شد، کشور به سمت انتخابات ریاست جمهوری به صورت یک باره پیش رفت و بار اصلی تبلیغات برای نامزدهای ریاست جمهوری به دوش صداوسیما افتاد. تلویزیون در دور اول و دور دوم انتخابات سعی کرد برنامه‌های متنوعی را برای نامزدها، شناخت آنها و عرضه آرا و نظراتشان پخش کند. فارغ از همه نقدهایی که نسبت به این سازمان در برهه انتخابات وارد است اما تلاش صداوسیما این بود که مدل برنامه‌ها همه ابعاد نامزدها را برای مخاطب تصویر کند. مناظره‌های انتخاباتی در رأس این برنامه‌ها بود که اگرچه در قسمت‌های اول با نقدهای زیادی همراه شد و کسل کننده پیش رفت اما در مدل دو به دو توانست معرف خوبی برای نامزدها باشد.

مناظره‌های فرهنگی نیز مدل دیگری از این برنامه‌ها بود که با اجرای جعفر خسروی پخش شد و پرتاب میکروفن به داخل استودیو توسط محمد فاضلی یکی از جنجال‌های رسانه‌ای انتخابات در همین برنامه بود.

غیر از اینها مناظره‌های نمایندگان نامزدها در شبکه خبر که با صراحت گفتگو می‌کردند از دیگر برنامه‌های تدارک دیده شده بود. گفتگو با دختران نامزدها در برنامه بیست و سی و گفتگو با امیرحسین ثابتی به جای خانواده سعید جلیلی در این بخش از دیگر حواشی این برنامه‌ها بود.

روایت چهارم؛ رقابت‌های المپیک و خروج ناگهانی از استودیو

پربیننده‌ترین زمان تلویزیون در طول سال به پخش رویدادهای جهانی و رقابت‌های ورزشی اختصاص دارد که مخاطب فراگیری در سراسر کشور رویدادهای ورزشی را از طریق آنتن تلویزیون تماشا می‌کند و حتی یک اشتباه کوچک هم می‌تواند به ویدئویی با بیننده چند ده میلیونی بدل شود.

طی ۶ ماه اول سال، سه رویداد مهم ورزشی یورو ۲۰۲۴، المپیک ۲۰۲۴ و پارالمپیک ۲۰۲۴ روی آنتن سیما رفت و از تبلیغات اسپانسرها در شبکه‌ها تا حضور کارشناسان، نحوه اجرا و به ویژه گزارشگری رسول مهربانی در این برنامه‌ها مورد توجه قرار گرفت.

مواجهه ایدئولوژیک تلویزیون با برخی اتفاقات گاه به گونه‌ای اعتماد عمومی به این رسانه را هم خدشه دار کرده است که هر حاشیه و جنجالی را همان ابتدا از ناحیه تلویزیون دیده‌اند. مثلاً یکی از حواشی برنامه اختتامیه المپیک ۲۰۲۴ پاریس مربوط به خروج ناگهانی علیرضا حیدری قهرمان کشتی از استودیو بود. علیرضا حیدری آن شب در ارتباط با مسابقه ناهید کیانی مقابل کیمیا علیزاده سخنانی را در برنامه مطرح کرد که با یک خداحافظی ناگهانی حاشیه ساز شد. این صحبت‌ها در پی ویدئوهایی بود که طی شب‌های قبل در فضای مجازی بحث برانگیز شده بود. او بعد از سخنانش یک باره با مجریان برنامه خداحافظی و استودیو را ترک کرد. دوربین تلویزیون هم به صورت زنده ترک کردن حیدری از استودیو را نشان داد. این خداحافظی ناگهانی به اخراج از استودیو تعبیر و تفسیر شد و برخی فکر کردند از ادامه حضورش ممانعت شده است. حواشی چنین تفسیری در فضای مجازی آنقدر بالا بود که خود حیدری در ویدئویی آن را تکذیب کرد. سازندگان برنامه نیز در گفتگو با خبرگزاری مهر این مساله را تکذیب کردند اما بخش زیادی از مخاطبان فضای مجازی حتی پس از این تکذیب‌ها باز هم باور نداشتند که مساله آنطور که حیدری و تهیه کننده برنامه گفته‌اند، باشد!

روایت پنجم؛ تذکر رئیس سازمان به جعبه سیاه

تلویزیون در یک سال گذشته حواشی مختلفی در برنامه‌هایش داشت که برخی مثل بمب‌های انفجاری در فضای مجازی عمل کرد. از همان حاشیه پرتاب میکروفن گرفته تا خروج علیرضا حیدری که هر یک تا یک هفته حداقل در فضای مجازی وایرال شدند. برخی از این حواشی اما منجر به اطلاعیه‌هایی از طرف روابط عمومی سازمان یا برنامه‌ها یا حتی تذکر پیمان جبلی رئیس سازمان صداوسیما شد.

برخی هم البته انتظار می‌رفت که با عذرخواهی رسمی از طرف شبکه‌ها همراه باشد مثل شوخی با لحن صحبت هادی چوپان در شبکه نسیم که به تمسخر او تعبیر شد و خشم کاربران فضای مجازی را به دنبال داشت.

در میان همه اینها اما جنجال برنامه «جعبه سیاه» شاید بیشتر از همه بود و حتی باعث شد رئیس صداوسیما در برابر پرسش‌های خبرنگاران خبر دهد که به عوامل برنامه تذکر داده است. حواشی ویدئویی از مهمانان یک برنامه که کفنی به آنها نشان داده می‌شد و بعد دلخوری‌شان را بیان می‌کردند اواخر سال گذشته یک باره به ترندی در فضای مجازی بدل شد. ویدئوها باعث شد یکی از مهمانان یعنی هادی عامل واکنش نشان دهد و بگوید در برنامه هم دلخوری‌اش را اعلام کرده است. این ویدئو ضریب بیشتری به ماجرا داد. هجمه علیه تلویزیون باعث شد کسی اصل برنامه را نبیند و همه روی همان یکی‌دو ویدئو که علی رغم میل باطنی مهمان پخش شده و کاری غیراخلاقی و غیرحرفه‌ای هم بود متمرکز شوند. سوال همه هم این بود که چرا یک برنامه باید به مهمانش کفن هدیه دهد، اگر هدفش مرگ آگاهی است؟ با این حال اصل برنامه شاید این‌قدرها هم تند و تلخ نبود. ماجرا هم هدیه دادن نبود. چالش‌های مختلفی برای مهمانان ترتیب داده شده بود که برخی از آنها نشان دادن کفن و آگهی ترحیم و پرسیدن نظر مهمان بود که بهتر بود این آیتم با توجه به نوع مهمان و حتی سن و سال و … در نظر گرفته می‌شد.

در عین حال دیگر مهمانان برنامه از این چالش استقبال کرده بودند اما در نهایت این چالش در فصل جدید برنامه حذف شد. ضمن اینکه پرسش و پاسخ امیر عضد مجری برنامه با مسئولان در فصل بعدی بیشتر هم مورد اقبال قرار گرفت مثل سوالی که از رسایی به عنوان عضو کمیسیون فرهنگی مجلس پرسیده شد و بسیاری فهمیدند این عضو کمیسیون فرهنگی مجلس که قرار است در زمینه سیاستگذاری ها و تصویب قوانین مرتبط با فرهنگ و هنر کشور فعالیت کند تاکنون به کنسرت نرفته است.