تخت جمشید بی‌نصیب از حضور الواح گلی و سردیس سرباز هخامنشی/ حضور تحصیلکرده‌ها و کاسبی آن‌ها در ازای تخریب آثار تاریخی/ مصالح مرمتگران بدون مرز به داد تخت جمشید بدون اعتبارات رسید
مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید معتقد است: جوی که در فضای مجازی درخصوص گنج‌یابی بوجود آمده بر روی ایجاد توهمات بیشتر در میان سوداگران تاثیرگذار بوده و به بیشتر شدن موارد تعرضات دامن زده است این امر با حضور کارشناسان تحصیلکرده تبدیل به کاسبی شده که نتیجه آن تخریب میراث‌فرهنگی و آثار تاریخی است.
تخت جمشید یکی از معروف‌ترین و شناخته شده‌ترین میراث ایرانیان است که از قضا یکی از نخستین آثاری است که در فهرست میراث جهانی نیز به ثبت رسید. این مکان تاریخی از سال ۱۹۷۹ یکی از آثار ثبت شده‌ی ایران در میراث جهانی یونسکو است و در میان ایرانی‌ها نیز محبوبیت خاصی دارد. میراثی به جای مانده از امپراتوری هخامنشی که هرچند از آن کاخ‌های باشکوه پایه ستون‌ها و سرستون‌ها باقی مانده است اما همچنان ابهت و عظمت آن سبب تحسین بازدیدکنندگان می‌شود.
این مجموعه طی سال‌های گذشته با عوامل مختلف جوی و فرسایشی همراه بوده و درعین حال بخش‌های وابسته به آن همواره مورد تعرض سوداگران گنج و آثار باستانی قرار گرفته‌اند. با شیوع ویروس کرونا و محدود شدن رفت و آمدها نه تنها فعالیت کارگاه‌های مرمتی تخت جمشید را محدود کرد بلکه شرایط را برای حضور سوداگران و تخریب آثار بیشتر کرد. البته این امر مربوط به دو سال اخیر نیست و همواره طی سال‌های گذشته نیز جریان داشته که در برخی موارد با نظارت یگان حفاظت میراث‌فرهنگی و در برخی موارد نیز با حضور و گزارش فعالان میراث‌فرهنگی، تا حدودی مانع آسیب بیشتر شده است.
در این راستا با حمید فدایی (مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید) به گفتگو نشستیم تا در جریان آخرین وضعیت این مجموعه میراث جهانی و آنچه در آن جریان یافته، چالش‌ها و فعالیت‌های پیش روی تخت جمشید صحبت کنیم.
بیش از دو سال از شیوع ویروس کرونا می‌گذرد. شیوعی که سبب تعطیلی بسیاری از مجموعه‌ها از جمله مجموعه میراث جهانی تخت جمشید شد. این تعطیلی نه تنها در حوزه بازدید بلکه در حوزه کاوش‌ها و کارگاه‌های مرمتی تاثیرگذار بود. با توجه به اتفاقات دو سال اخیر، وضعیت تخت جمشید چگونه است؟ آیا اکنون با فروکش کردن تب کرونا، کارگاه‌های مرمتی و حفاظتی برپا شده است؟
فعالیت‌های حفاظتی ما در تخت جمشید به طور مستمر ادامه دارد و اکنون یکی از کارگاه‌های مهم ما حفاظت و مرمت پایه ستون‌های کاخ صد ستون است. طی سال‌های گذشته تعدادی از پایه ستون‌های کاخ آپادانا مرمت و حفاظت شد. شواهد باقی مانده از بسیاری از این کاخ‌ها، همین پایه ستون‌ها و سرستون‌ها و درگاه‌ها هستند که حفاظت و مرمت آن‌ها اهمیت زیادی دارد.
کاخ صد ستون، صد پایه ستون منظم و البته فرسوده دارد که طی سال‌های سال، آسیب‌های زیادی به آن‌ها رسیده. طی دهه‌های قبل و پیش از انقلاب مرمت‌هایی صورت گرفته که با روش‌ها و تکنیک‌های قبلی بوده که الان مورد تایید ما نیست. اکنون با روش‌ها و مواد جدید درصدد مرمت و حفاظت از این پایه ستون‌ها هستیم.
در حدود یک سال گذشته تا امروز، ۱۰ پایه ستون از کاخ صد ستون مرمت شده که حدود ۱۰ درصد از کاخ را دربرمی‌گیرد. این پایه ستون‌ها دارای مشکلات زیادی بودند و بر اساس اولویت‌بندی در صدد مرمت سایر پایه ستون‌ها برخواهیم آمد. درعین حال مستندنگاری دقیق آن‌ها نیز انجام می‌شود. کارهای آسیب‌شناسی و موضوعات مربوط به حفاظت‌های اضطراری و وصالی قطعات جدا شده و استحکام بخشی و گذاشتن ملات و درزبندی با ملات‌های آهکی در دست اجراست. این ملات‌ها منعطف‌تر هستند و گرفتاری‌های سیمان‌های گذشته را ندارند.
با توجه به آنکه طی یک سال گذشته ۱۰ ستون از کاخ صد ستون مرمت شده آیا می‌توان گفت سرعت مرمت این آثار این اجازه رامی‌دهد که هر سال ۱۰ ستون مرمت شود و مرمت کامل کاخ قرار است ۱۰ سال به طول بیانجامد یا روند دیگری اخذ خواهد شد؟
اینکه گفته می‌شود، ۱۰ ستون مرمت شده، برای آن است که فقط مرمت همین کاخ در دست نبوده و در کنار آن امور و کارگاه‌های مرمتی دیگری نیز فعال هستند. یکی از کارهایی که در مجموعه تخت جمشید انجام می‌دهیم، این است. درعین حال مرمت کاخ هدیش، مرمت‌های اضطراری که پیش می‌آید و سایر فعالیت‌ها در تخت جمشید در جریان است. یکی دیگر از کارگاه‌های مرمت و حفاظتی ما در نقش شاپور ساسانی در نقش رستم است. این نقش در دهه‌های قبل حفاظت شده است. این نقش یکی از مهم‌ترین نقش‌های ساسانی در نقش رستم است که بر سر آرامگاه داریوش بزرگ قرار دارد و از آنجایی که کتیبه مهمی دارد درصدد مستندنگاری و آسیب‌نگاری آن هستیم.
طی سال‌های گذشته فعالیت‌های زیادی در حوزه سنگ‌شناسی انجام شده و نیاز است تا یافته‌هایمان در این حوزه آموزش داده شود و به سایر سایت‌های سنگی منتقل شود. این کار از استان فارس آغاز شد و درخواست کردیم تا کارشناسان حفاظت و مرمت که در سایت‌های سنگی فعال هستند برای شرکت در کارگاه‌های آموزشی معرفی شوند. الگوی حفاظت سنگ را نه تنها در تخت جمشید بلکه در سایر سایت‌های سنگی اجرا کنیم.
طی سال‌های قبل از شیوع ویروس کرونا شاهد حضور مرمتگران بدون مرز در تخت جمشید بودیم. این افراد با شیوع کرونا به کشورهای خود بازگشتند. آیا اکنون که شاهد افزایش روند واکسیناسیون و تا حدودی مهار کرونا هستیم، توافقاتی برای بازگشت دوباره مرمتگران خارجی به تخت جمشید انجام گرفته؟
دو فصل از فعالیت آن‌ها پیش رفت و هفته آخر حضور آن‌ها با شیوع کرونا مصادف شد. بعد از کرونا تقریبا ارتباطمان قطع شد اما می‌دانم که هم آن‌ها آمادگی ادامه حضور در تخت جمشید را دارند هم ما مشتاق هستیم که حضورشان ادامه یابد. سعی داریم مجدد با آن‌ها وارد مذاکره شویم. در آخرین ارتباطی که در سال ۱۳۹۸ داشتیم قرار بر برگزاری کنفرانسی گذاشته شد که دستاوردهای دو فصل فعالیت خود را عرضه کنند، این کارگاه قرار بود در بهار ۱۳۹۹ برگزار شود که با شیوع کرونا متوقف شد. اکنون در حد صحبت و گمانه زنی اولیه است. هنوز پاسخ رسمی نداده‌ایم.
در دوره‌ای شاهد بروز مشکلاتی در حوزه تامین مصالح و مواد مرمتی برای تخت جمشید بودیم که با حضور مرمتگران بدون مرز تا حدودی این مشکلات حل شد چراکه آن‌ها توانستند مواد و مصالح مورد نیاز برای مرمت تخت جمشید را با خود بیاورند، اکنون که حدود دو سال از آخرین حضور آن‌ها می‌گذرد، وضعیت مواد و مصالح مورد نیاز مرمت و حفاظت تخت جمشید چگونه است؟
یکی از حسن‌هایی که برقراری ارتباط با مرمتگران بدون مرز برای ما داشت آن بود که بسیاری از مواد مصرفی تخت جمشید تامین شد. متاسفانه وارد کردن و انتقال این مواد که از جمله مواد آهکی فراوری شده هستند، بسیار سخت است. از همان همکاری هنوز مواد زیادی باقی مانده و تلاش شده از شرکت‌های مرمتی، رزین‌هایی مصرفی که تقریبا تمام شده‌اند، تامین شود. اکنون کسری زیادی نداریم و به اندازه‌ای مصالح داشتیم که نه تنها کارهای مرمتی تخت جمشید پیش برود بلکه بتوانیم کارگاه آموزشی نیز برگزار کنیم.
درحال حاضر وضعیت کلی تخت جمشید چگونه است؟ کدام بخش به حفاظت و مرمت بیشتری نیاز دارد و کدام بخش شرایط بهتری دارد؟
با توجه به آنکه کارگاه‌های مرمتی ما به صورت مستمر فعال است، می‌توان گفت توازنی درخصوص وضعیت مناسب مجموعه‌ها و کاخ‌های تخت جمشید وجود دارد. در کاخ آپادانا کارگاه مرمت دایر داشتیم، در کاخ صد ستون پایه ستون‌ها مرمت و یکی از درگاه‌های آن مرمت شد. در کاخ هدیش نیز مرمت یکی از مهم‌ترین درگاه‌های سنگی آن همچنان پیگیری می‌شود. در کاخ شورا و کاخ تچر دو کارگاه با حضور ایتالیایی‌ها دنبال شد. می‌توان گفت مرمت و حفاظت در بخشی از هر یک از کاخ‌های مجموعه تخت جمشید انجام شده.
با این وجود با توجه به مشکلات موجود و البته فرسایشی که طی ۲۵۰۰ سال تاکنون اتفاق افتاده، در حوزه مرمت همچنان جای کار زیادی وجود دارد. امید است با توجه به ظرفیت‌های بوجود آمده بتوانیم پاسخگوی نیاز تخت جمشید باشیم. طی سال‌های گذشته تعداد کارشناسان‌مان از دو نفر به حدود ۱۵ نفر رسیده که می‌توانند آموزش دهنده باشند. امیدواریم کار با همین آهنگ پیش برود.
یکی از دغدغه‌های همیشگی پایگاه‌های میراث جهانی تامین بودجه و تزریق اعتبارات است. تخت جمشید در این حوزه با چه چالش‌هایی دست و پنجه نرم می‌کند؟
تامین بودجه بسیار سخت است. اصلا باورپذیر نیست. هرچند دائم از انجام کارهای مختلف و برپایی کارگاه‌های مرمتی در تخت جمشید صحبت می‌شود اما واقعیت آن است که ما نیز بخشی از پیکره میراث فرهنگی هستیم و مانند سایر بخش‌ها با مشکلات مالی روبه روییم. هرچند همکاران ما در ستاد هم تلاش می‌کنند اما در همین حد است که می‌توانیم حقوق‌ها را پرداخت کنیم. شاید اگر مصالحی که ایتالیایی‌ها برایمان آورده‌اند را نداشتیم همین الان با مشکل تامین اعتبار برای تامین مواد و مصالح روبه رو می‌شدیم. اصولا شرایط خوبی در تامین اعتبارات نداریم و تلاشمان برای پرداخت دستمزدها و حقوق است تا انگیزه برای ادامه کار را فراهم کنیم. هرچند وزیر جدید در بازدیدی که رییس جمهور از تخت جمشید داشت تلاش کرد اما امور تخت جمشید درحال حاضر با کمبود بودجه روبه روست. اعتبارات استانی به تخت جمشید تعلق نمی‌گیرد و نگاه ما به اعتبارات ستادی و ملی است.
در گذشته که اعتبارات بهتری داشتیم، مسئله خود را فقط بر روی حفاظت و پژوهش منعکس نکرده بودیم بلکه پروژه‌های زیرساخت گردشگری را مدنظر قرار داده بودیم. وضعیت و امکانات زیرساخت گردشگری تخت جمشید نیازمند توجه است. کف‌سازی مسیر دسترسی، سرویس‌های بهداشتی و سایر بخش‌های زیرساخت‌های گردشگری به دلیل کمبود اعتبار مغفول مانده‌اند.
کتیبه محدوده محوطه شهر تاریخی استخر که یکی از چهار کتیبه تاریخی مربوط به دوره ساسانی موسوم به کتیبه فرخزاد است و در سالیان گذشته از سوی افراد سودجو پس از تخریب از مجموع چهار کتیبه جدا و به سرقت رفته بود و بیش از یک دهه است که تصور می‌کردیم تخریب شده، چندی پیش در یک مرغداری پیدا شد. از چگونگی پیدا شدن و وضعیت و شرایط این کتیبه برایمان بگویید.
این کتیبه، یکی از کتیبه‌های چهارگانه‌ای است که به عنوان کتیبه‌های استخر یا تخت طاووس ثبت ملی شده بود. این کتیبه‌ها در زمره گورنوشت‌ها هستند. سه کتیبه دیگر در حاشیه کوه رحمت در مجاورت شهر استخر روی دیواره‌ای نوشته شده‌اند و وجود دارند. کتیبه‌ای که به تازگی پیدا کردیم، در مقابل سه کتیبه دیگر بر روی یک ستون قرار داشت که در دل همان کوه تراشیده شده بود. این کتیبه همچون سه کتیبه دیگر در شمار کتیبه‌های خصوصی قرار گرفته و حکم گورنوشت را دارد و متن آن به ساختن دخمه‌ای برای فردی به نام فرخزاد اشاره دارد.
این کتیبه بر روی یک ستون نوشته شده، همین امر سبب شد تا شرایط برای دزدیدن آن فراهم شود و حدود یک دهه پیش مفقود شد. البته تصور ما آن بود که تخریب شده است. هرچند کتیبه مهمی است و به نوعی مکمل سه کتیبه دیگر است اما طی سال‌های گذشته خبری از وجود یا عدم وجود آن نداشتیم و ناپدید شده بود.
اخیرا واحدی تحت عنوان کتیبه‌شناسی در پایگاه میراث‌جهانی تخت جمشید راه‌اندازی شده تا ظرفیت‌های موجود شناسایی شود. کتیبه‌های متعددی در تخت جمشید و حریم آن وجود دارد و می‌توان گفت بیشترین کتیبه‌ها و خط نوشته‌ها و یادمان نوشته‌ها از دوره هخامنشی تا دوره‌های متاخر را در این محوطه داریم که نیازمند پژوهش است. این امر سبب شد تا موفق شدیم علاوه بر شناسایی کتیبه‌های جدید در حریم پایگاه و فراهم کردن شرایط حفاظت از آن، طی هفته گذشته گزارش‌هایی از پیدا شدن این کتیبه نیز دریافت کردیم.
در نزدیکی سه کتیبه دیگر تخت طاووس، مرغداری قرار دارد که کتیبه چهارم در حیاط آن پیدا شد. ستون را شکسته بودند و به چند قسمت تقسیم شده. خوشبختانه کتیبه آسیب جدی ندیده و ستون است که تخریب شده است. بعد از شناسایی کتیبه، که البته وضعیت خوبی هم نداشت و حفره‌ها و کابل‌هایی که برای انفجار از آن استفاده شده است در آن موجود بود، درصدد ایمن‌سازی وضعیت این کتیبه برآمدیم. مستندنگاری آن در حال انجام است و محل دقیق آن بر اساس عکس‌های حدود ۷ دهه گذشته در حال شناسایی است و در آینده نزدیک قطعات وصالی و ستون احیا و در محل خود نصب و شرایط حفاظت محیا خواهد شد.
طی ۱۰ سال گذشته همواره در گزارش‌ها مطرح می‌شد که این کتیبه تخریب شده است درحالی که اکنون توانستیم آنرا پیدا کنیم.
می‌توان گفت این ستون که حامل کتیبه ساسانی است، توسط سوداگران منفجر شده است. آیا آن‌ها به قصد بدست آوردن گنج درصدد تخریب این کتیبه برآمده‌اند؟
این ستون بر اثر انفجار به قطعات مختلف تقسیم شده است و همانطور که گفتم هنوز سیم‌هایی که برای انفجار آن استفاده شده، در آن وجود دارد. حتا حفره دیگری هم ایجاد کردند تا بتوانند با مواد انفجاری مجدد آن را منفجر کنند. متاسفانه این امر تبدیل به یک بیماری همه گیر شده و این تصور وجود دارد که درون ستون‌ها و بخش‌هایی که دارای کتیبه هستند، گنج یا چیزی نهفته است یا حتا برخی این تصور را دارند که زیر این کتیبه‌ها چیزی نهفته است. چنانکه در بسیاری از مکان‌هایی که دارای کتیبه است شاهد آن هستیم که سوداگران درصدد خالی کردن اطراف کتیبه برآمده‌اند که سبب آسیب رسیدن به آن شده است.
کتیبه تنگ بلاغی یکی از آن نمونه‌هاست که به دلیل خالی کردن اطراف و زیر آن سبب سقوطش از محل اصلی آن شده بودند که در نهایت چند ماه پیش توانستیم آن را به جای اصلی خود بازگردانیم. این امر درخصوص سایر کتیبه‌ها نیز صدق می‌کند. چنانکه طی ماه‌های گذشته مجبور شده‌ایم چندین بار حفره‌هایی که در اطراف کتیبه پهلوی تنگ خشک کنده شده است را پرکنیم. این کتیبه نیز سند مهمی است. حتا در شورای فنی به این نتیجه رسیدیم که نیاز است تا این کتیبه را به‌طور اضطراری جابجا کنیم. این اثر نیز ثبت ملی است و با وجود آنکه حدود ۴۰ تا ۵۰ تن است شاید نیاز باشد که آنرا جابه جا کنیم. این کتیبه یک نوع وقف‌نامه است که روی تخته سنگی بزرگ حک شده. نبشته‌های اول و دوم آن مربوط به بخشیده شدن منطقه‌ای پر باغ از سوی کسی به نام فرخ پسر نرمان است که به دوره ساسانی می‌رسد و آن را شناسنامه سیوند می‌دانند. اگر به وضعیت این کتیبه رسیدگی نشود ممکن است با وضعیت کتیبه تنگ بلاغی روبه رو شود. از این امر نیاز است تا از آن حفاظت کنیم.
با توجه به شهرت محوطه تخت جمشید و پاسارگاد و تعدد کتیبه‌ها و سنگ نبشته‌هایی که در این محوطه وجوددارد، عموما در طول سال یا ماه، با چند نمونه از دست درازی‌های سوداگران و تخریب کتیبه‌ها روبه رو می‌شوید؟
شاید بهتر باشد یگان حفاظت میراث‌فرهنگی یه این سئوال پاسخ دهد. اما آنچه حساسیت ما را برمی‌انگیزد، توجه به کتبیه‌هاست چراکه سنگ نبشته‌های منطقه علاوه بر یک میراث مادی به جهت مفاهیم زبانی یک میراث معنوی نیز به حساب می‌آیند. در صورت تخریب کتیبه‌ها، آن‌ها قابلیت بازسازی نخواهند داشت و در واقع بخشی از میراث فرهنگی و معنوی این سرزمین از میان خواهد رفت. این درحالی است که افرادی که درصدد انفجار و تخریب کتیبه‌ها برمی‌آیند تصورشان آن است که در درون یا زیر این کتیبه‌ها گنج نهفته است درحالی که بیشتر این کتیبه‌ها حکم سنگ قبر را داشتند و بیشتر آن‌ها گورنوشت هستند و کتیبه تدفینی به حساب می‌آیند. کتیبه‌های استخر نیز از جمله گورنوشت هستند.
البته معتقد هستم جوی که در فضای مجازی درخصوص گنج‌یابی بوجود آمده نیز بر ایجاد توهمات بیشتر در میان سوداگران تاثیرگذار بوده و به بیشتر شدن موارد تعرضات دامن زده است. حتا در فضاهای مجازی متاسفانه شاهد حضور افراد تحصیلکرده نیز هستیم که به موضوعات اینچنینی دامن می‌زنند و کاسبی راه انداخته‌اند که نتیجه آن تخریب‌هایی است که شاهد آن هستیم. نیاز است تا دراین خصوص اطلاع‌رسانی شود تا آگاهی عموم جامعه دراین خصوص بیشتر شود. نباید فراموش کرد که وقتی کتیبه‌ای تخریب می‌شود گاهی امکان بازسازی آن وجود ندارد. گاهی نقش و گاهی نوشته وجود دارد که شاید بتوان در برخی مواقع بر اساس اسناد موجود، نقش‌ها را ترمیم کرد اما کتیبه‌ها میراث مکتوب ما هستند که در صورت از بین رفتن قابل بازیابی نیستند.
این روزها باتوجه به وقایعی که درخصوص تجاوز سوداگران به آثار تاریخی و کتیبه‌ها شاهد هستیم، نگرانی‌هایی ما در خصوص حفاظت از این آثار بیشتر شده. نباید فراموش کرد که کتیبه‌ها میراثی هستند که سال‌ها از یورش غارتگران جان سالم به در برده‌اند و به زمانه ما رسیده‌اند و بسیاری از میراث مکتوب ما اعم از کتاب‌ها و اسناد تاریخی در طول سال‌ها از بین رفته‌اند اما کتیبه‌ها برجای مانده‌اند و تاریخ تطور زبان فارسی را نشان می‌دهند.
یکی از فعالیت‌هایی که طی سال گذشته دنبال می‌کردید ساماندهی کتیبه‌های تخت جمشید است. در این حوزه چه تعداد کتیبه ساماندهی شده است؟
وقتی از کتیبه‌ها و الواح گلی تخت جمشید صحبت به میان می‌آید اذهان به سوی ۳هزار الواح گلی می‌رود این درحالی است که تمام الواح گلی موجود در گنجینه تخت جمشید انگشت شمار هستند و شاید حدود ۳۰تا ۴۰قطعه اثر مهر و الواح گلی باشد. بخشی از الواح گلی که مربوط به خزانه تخت جمشید است و در گنجینه نگهداری می‌شد ساماندهی شده است. بیشتر این‌ها اثر مهر است. ضمن آنکه ساماندهی قطعات زیادی که کتیبه دار بودند و در گنجینه نگهداری می‌شدند انجام گرفته. این کتیبه‌ها روی شال‌ستون‌های مختلف قرار داشتند و بررسی‌ها انجام گرفت. وصالی‌ها صورت گرفته و حتا آجر نوشته‌ها را ساماندهی کردیم.
البته این انتظار وجود دارد که بخشی از الواح گلی استرداد شده به وطن خود تخت جمشید بازگردد و با وجود قول مساعدی که داده شده، این آثار هنوز به تخت جمشید تحویل داده نشده‌اند. قرار بر آن بود که تعدادی الواح گلی همچون سردیس سرباز هخامنشی، سفرهای استانی داشته باشند و در استان‌های مختلف به نمایش گذاشته شوند و مردم آنرا ببینند، سپس به تخت جمشید بایند و در اینجا به نمایش درآیند. اما با شیوع کرونا این امر متوقف شد وهرچند خواستار باقی ماندن تعدادی از این الواح گلی به صورت دائمی در گنجینه تخت جمشید بودیم، هنوز این امر محقق نشده است. اکنون شرایط نگهداری ما بهینه‌تر شه است و می‌توانیم از این گنجینه نگهداری کنیم.
مردم این انتظار را دارند که بخشی از این آثار به وطن خود یعنی تخت جمشید بازگردد. البته ما توقع نداریم تمام این آثار بازگردد بلکه اگر تعدادی از آن‌ها هم بازگردد راضی خواهیم بود، این تعداد می‌تواند نماینده‌ای از ۳۰ هزار لوح دیگر باشد.
دیدگاه