آفتی در پشت پرده مرمت «توریست‌پسندانه»
یک کارشناس و مرمتگر، مرمت «توریست‌پسندانه» را آفتی برای آثار تاریخی دانست و با اعتقاد بر این‌که بنای تاریخیِ اصیل به بزک کردن نیاز ندارد، این نکته را متذکر شد: نگاه مادی به میراث فرهنگی و بناهای تاریخی سیطره پیدا کرده است.
سیامک علیزاده ـ مرمتگر آثار، بناها و اشیاء تاریخی و استادیار دانشگاه ـدرباره وضعیت مرمت بناهای تاریخی در ایران، بیان کرد: درحال حاضر وضعیت مرمت به دلیل گسترشی که در حوزه‌های مرتبط با آن صورت گرفته، پیچیده شده است. یکی از آن‌ها توسعه میراث فرهنگی است که ابتدا یک سازمان کوچک بوده و بعدها به وزارتخانه تبدیل شده و بخش‌های دیگری نیز به آن اضافه شده است. در واقع اگر اغتشاشی در حوزه مرمت وجود دارد به عملکرد خود ما باز می‌گردد. اگر اصول مرمت براساس یک چارچوب درست، شایسته‌سالاری و برنامه‌ریزی طولانی‌مدت انجام می‌شد شاید به این وضعیتی که الان به آن دچار هستیم، نمی‌رسیدیم. به هر حال این اغتشاش کم و بیش وجود دارد و اگر حوزه مرمت را آسیب‌شناسی کنیم و برای آن راه‌کار ارائه دهیم، می‌توانیم به وضعیت مطلوبی در این زمینه برسیم.
هرچه زودتر کمیته‌ای از کارشناسان مجرب تشکیل شود
او درباره عواملی که سبب اغتشاش در مرمت می‌شوند نیز گفت: ریشه بعضی از این نارضایتی‌ها در مرمت به این موضوع بازمی‌گردد که قبلا شیوه‌هایی برای مرمت در ایران داشتیم که امروز این شیوه‌ها کمرنگ و یا کنار گذاشته شده‌اند. در گذشته برای انجام یک طرح ویژه مرمتی، یک مرمتگر حرفه‌ای در محور آن پروژه قرار می‌گرفت و تعدادی از کارشناسان رشته‌های مختلف، مانند باستان‌شناس، معمار سنتی، عکاس، نقشه‌بردار و … زیر نظر او همکاری می‌کردند. بعد از تشکیل این تیم، بر اساس شرایط بنا و آسیب‌هایش، طرح مرمتی برنامه‌ریزی شده و زیر نظر یک کمیته فنی مرمت انجام می‌شد. بنابراین اشتباهات کم‌تری در روند پروژه‌های مرمتی اتفاق می‌افتاد.
علیزاده با بیان این‌که مرمت یک فرآیند کند و طولانی‌مدت است، افزود: مرمت این روند آهسته را می‌طلبد؛ چرا که امری حساس است و به دلیل نوع رویکرد و تخصصش با مقوله تعمیر کردن متفاوت است. به همین دلیل شخص مرمتگر باید فردی شایسته و توانا در این حوزه باشد. همچنین نسبت به تحویل آثاری که برای مرمت به دست شرکت‌ها یا اشخاص حقیقی سپرده شود، باید خیلی دقیق و حرفه‌ای عمل کرد.
این کارشناس مرمت از دیگر عواملی که موجب ایجاد اغتشاش در مرمت می‌شود، نوع قرارداد های پروژه‌های مرمتی دانست و اظهار کرد: در حال حاضر قراردادهای مرمتی معایب و محدودیت‌هایی دارند و بر اساس آن، شخص حقیقی یا شرکت طرف قرارداد به خاطر منافع خودش کار را بدون رعایت اصول دقیق مرمتی سریع تمام می‌کند. این میان، معمولا نظارت سخت‌گیرانه و درستی هم بر اقدامات این پیمانکاران صورت نمی‌گیرد.
علیزاده با اشاره به این‌که کارشناسان وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نقش مهمی در نظارت بر پروژه‌های مرمتی دارند، افزود: این کارشناسان ابتدا باید پروژه‌های مرمتی را آسیب‌شناسی و تک تک عواملی را که موجب اغتشاش در این حوزه می‌شود، بررسی و شرایط پروژه را تضمین کنند، اما در حال حاضر هیچ برنامه مدونی در این حوزه نداریم، در حالی‌که نیاز است در نوع قراردادهای مرمتی، انتخاب کارشناسان یا مرمت‌گران، بودجه مرمت و انتخاب مدیریت‌هایی که در لایه میانی میراث فرهنگی قرار دارند، تجدید نظر شود.
او همچنین تاکید کرد: تمام گزارش‌ها و اقدامات مرمتی که تا الان انجام شده است، باید مورد بازبینی قرار گیرند و اگر نیاز به اصلاح دارند، باید این کار انجام شود. حوزه میراث فرهنگی موقعیت خطیری دارد و اگر یک اشتباه در مرمت صورت گیرد، برگشت‌پذیر نیست. به نظرمی‌رسد وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی باید هر چه زودتر کمیته‌هایی از کارشناسان مجرب در تمام حوزه‌های مرمتی تشکیل دهد تا قوانین درستی در این حوزه تدوین، تصویب و اجرا شود.
از استادکاران بازنشسته غافل نشوید
علیزاده در ادامه به جایگاه استادکاران و پیشکسوتان مرمت پرداخت و درباره تأثیر حضور آن‌ها در این حوزه، گفت: یکی از اشتباهات در سیاستگذاری و مدیریت‌ها، کنار گذاشتن استادکاران پیشکسوتِ مرمت، باستان‌شناس و معماری است. نباید از استادکاران بازنشسته غفلت کرد و آن‌ها را به فراموشی سپرد، باید در زمینه آموزش، ارائه طرح‌ها و تدوین مقررات از تجارب و دانش آن‌ها استفاده کنیم. میراث فرهنگی می‌تواند در یکی از مکان‌هایی که دارد اتاق فکری دایر کند و زمانی‌که این استادکاران بازنشسته می‌شوند، آن‌ها را به این اتاق‌های فکر دعوت کند و از دانش و تجربه‌شان استفاده کند. البته منظور فقط استادکاران تحصیلی نیست و باید از تجربه استادکاران سنتی و تجربی هم در شهرهای مختلف نیز بهره برد و برای آن‌ها نیز احترام قائل بود. دانشجویان و فارغ‌التحصیلان مرمت اگرچه دروس دانشگاهی این رشته را خوانده‌اند، اما در کار عملی خیلی ضعیف هستند، بنابراین بهتر است تعدادی از آن‌ها که تمایل دارند زیر دست این استادکاران سنتی کار کنند تا تجربه عملی هم به دست آورند. این شاگردی کردن زیر نظر استادکاران سنتی باید بعدها برای آن‌ها امتیاز آور شود.
این استاد دانشگاه ادامه داد: تمام رموز و اسرار مرمت‌های سنتی در گذشته را باید حفظ و ثبت کرد، برای این کار باید به استادکاران پیشکسوت احترام گذاشت و از مهارت آن‌ها استفاده کرد. در کشور ژاپن برای حفظ اصالت بناها و مرمت مطلوب، استادکاران سنتی را حفظ و تکریم کرده‌اند و شاگردانی در اختیار آن‌ها گذاشته‌اند تا تجربه آن‌ها به صورت نسل به نسل منتقل شود. آن‌ها به این درک رسیده‌اند که از دست دادن استادکاران سنتی به مثابه از دست دادن تمام دانش و تجربه‌ای است که از گذشته تا امروز در مرمت به‌دست آورده‌اند. یادم هست مرحوم دکتر آیت‌الله‌زاده شیرازی ـ معمار و مرمتگر و از بنیان‌گذاران سازمان میراث فرهنگی ـ وقتی بازنشسته شد، اتاقی در عمارت مسعودیه در اختیار گرفت تا این بنا را مرمت کند و در آن زمان در انزوا به سر می‌برد. پس از بزرگ‌داشتی که برای او برگزار کردند تازه یادشان افتاد که از تجارب و مهارت‌های ایشان استفاده کنند، اما خیلی دیر شده بود و همان موقع فوت کردند. این اتفاق باید درس عبرتی باشد و نباید بگذاریم مشابه آن برای استادکاران دیگر تکرار شود.
تفکر خطرناکِ مرمت‌های توریست‌پسندانه
علیزاده همچنین مرمت «توریست‌پسندانه» را آفتی برای آثار تاریخی دانست و اظهار کرد: در حال حاضر نگاه مادی به میراث فرهنگی و بناهای تاریخی سیطره پیدا کرده است. حکمت، رازها و ویژگی تاریخیت آثار در حال فراموشی هستند. این روزها برخی مرمت‌ها با نگاه توریستی، زیباسازی و تصنعی انجام می‌شود و این آفتی برای این حوزه است. این درحالی است که باید در کنارِ حفظ اصالت، اصول و شیوه‌های مرمتی، به فکر درآمدزایی هم باشیم و نرخ ورود و هزینه‌کرد گردشگران را افزایش دهیم. این یک چرخه است و اگر به درستی، تعادل در آن ایجاد شود، هر درآمدی که از گردشگری حاصل شود به حفظ و مرمت میراث فرهنگی کمک می‌کند.
او افزود: بعضی ازکشورهای همسایه را می‌بینیم که در حوزه گردشگری فعال هستند، برای تأمین نیازهای گردشگران اقامتگاه، هتل و رستوران تأسیس می‌کنند و در عین حال از آثار و بناهای تاریخی خود محافظت می‌کنند. ما با همین تأثیرپذیری و بدون هیچ برنامه‌ریزی و مطالعات دقیق، پا در این راه می‌گذاریم و بسیاری از بناهای تاریخی را با نگاه توریستی و مادی مرمت می‌کنیم. درحالی‌که یک اثر تاریخی برای مرمت به زیباسازی و حالت نمایشی نیاز ندارد و برای جذب گردشگران، نوسازی و زیباسازی بناهای تاریخی اصلا هدف نیست. برای یک گردشگر دیدن کهنگی‌ها و شواهد تاریخی بناها حائز اهمیت است و اصلا بر همین اساس مقصد گردشگری‌اش را انتخاب می‌کند. در حال حاضر به بهانه مرمت و زیباسازیِ تصنعی، شواهد تاریخی و هویت بناها را از بین می‌بریم، این تفکر خطرناک است و باید کنترل و مهار شود تا تعادل حفظ شود.
علیزاده همچنین گفت: در کشورهای اروپایی مانند «ونیز» ایتالیا شاهد بودم که دیوارهای بناها، مجسمه‌های تاریخی و نقش برجسته‌ها ریخته شده و یا خیلی کهنه بودند، اما مرمت نمی‌شدند، علت را که جویا شدم، پاسخ این بود که مردم از سراسر دنیا برای دیدن همین شواهد تاریخی می‌آیند و لزومی ندارد همه خرابی‌های یک بنای تاریخی را بپوشانیم. بعضی مواقع ریختگی‌ها و آسیب‌های آثار تاریخی زیباست و ترجیحا همان ویژگی نیاز به حفاظت دارد و نه مرمت. البته در مواقعی به مرمت اضطراری نیاز می‌شود که باید در این نوع مرمت به بهترین وجه از بنا نگهداری شود.
بنای تاریخی اصیل به بزک کردن نیاز ندارد
این کارشناس مرمت بر ضرورت حفظ اصالت و هویت بناهای تاریخی در حین تغییر کاربری آن‌ها، تاکید کرد و افزود: اگر یک بنا بر اساس کاربری که از قبل داشته بتواند به حیات خود ادامه دهد باید همان کاربری ابقا شود، اما اگر کاربری آن در زمان معاصر جواب نمی‌دهد باید با مطالعات دقیق، کاربری جدیدی برای آن در نظر بگیریم که متجانس با بنا باشد، نه این‌که کاربری‌ایی به بنا تحمیل کنیم که با ظرفیت آن تناسبی ندارد. در این نوع مرمت باید تمام لایه‌های تاریخی بنا حفظ شود و به یاد داشته باشیم که بنای تاریخی اصیل به بزک کردن نیاز ندارد.
او اضافه کرد: در واقع حفظ اصالت اثر از اوجب واجبات است. این اصالت می‌تواند در شواهد تاریخی، فنون، مصالح و سازه و مکان و پیرامون بنا جلوه‌گری کند و این عوامل نباید دستخوش تغییرات و صدمه شود. بنای تاریخی نیازی به الحاقات جدید ندارد و باید الحاقاتی که متعلق به خودش است، حفظ شود. به نوعی لازم است در مرمت، میراث ملموس بنای تاریخی در کنار میراث ناملموس آن حفظ شود.
علیزاده در ادامه این گفت‌وگو درباره رویه کاری صندوق احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی در حفظ، مرمت و تغییر کاربری بناهای تاریخی، اظهار کرد: ایده این طرح خیلی خوب بود و واقعا جای آن در میراث فرهنگی خالی بود و در مرمت به آن نیاز داشتیم، اما به مرور زمان این صندوق هم در چرخه‌ای قرار گرفت که سود و نفع اقتصادی در آن غالب شد. در این پروژه‌ها با عنوان این‌که حضوربخش خصوصی بیشتر شود و از سرمایه‌های آن استفاده کنند، در بعضی از تغییر کاربری‌ها اصول مرمتی را زیر پا می‌گذارند، در حالی‌که نباید این اتفاق رخ دهد و در کنار توجه به بخش خصوصی و جذب سرمایه‌گذاران باید به اصول و شیوه‌های درست مرمت پایبند باشیم و از آن عقب نشینی نکنیم. از طرفی، باید انتخاب بخش خصوصی با حساسیت و دقت لازم انجام شود.
سود اقتصادی یا حفظ بنای تاریخی؟
او با طرح این پرسش که آیا سرمایه‌گذار به مقوله میراث فرهنگی علاقه دارد و یا فقط به فکر جیب خودش است؟ گفت: سرمایه‌گذاران این حوزه علاوه بر سود اقتصادی خود باید به این حوزه علاقه‌مند و دلسوز آن باشند. از سویی، نباید نظر سرمایه‌گذاران در مرمت غالب شود، بلکه با سختگیری و جدیت باید بر عملکرد و تعهد آن‌ها بر محتوا و فیزیک بنا نظارت شود. منظور این است که در این زمینه هم مرمت فیزیکی بنا اهمیت دارد و هم نوع کاربری و محتوایی که به بنا می‌دهند؛ چراکه اگر نوع کاربریِ و ارایه محتوای ضعیف و یا اشتباهی به بنا بخشیده شود، به اعتبار آن بنا و در کل مقوله میراث فرهنگی لطمه زده خواهد شد.
این پژوهشگر حوزه مرمت ادامه داد: در راستای تغییرکاربری‌ها، رستوران‌ها و هتل‌های بسیاری در بناهای تاریخی ساخته شده‌اند. در این نوع کاربری‌ها به دلیل فعالیت‌های آشپزی و آبریزهایی که در بنا ایجاد شده است، آسیب‌های زیادی به بنا وارد می‌شود، یا ممکن است کاربری جدید بیش از توانایی بنا باشد و موجب صدمه به آن شود. در چنین مواردی میراث فرهنگی موظف است با کارشناسان ناظر و قدرتمند جلوی چنین عملیاتی را بگیرد و یا راه حلی را پیشنهاد بدهند. به نظرم این موضوع در حال حاضر نیاز به تجدید نظر دارد و باید این روند از نظر کیفی و کمی بررسی شود. اگرچه فکر می‌کنم ما از نظر کمیت بیشتر پیشرفت کرده‌ایم تا کیفیت و در حال حاضر بعد از گسترش و توسعه پروژه‌های مرمت اکنون به نقطه ای رسیدیم که باید به کیفیت‌های مرمت هم توجه کنیم.
لزوم شفاف‌سازی در پروژه‌های مرمتی
علیزاده با بیان این‌که باید استراتژی بلندمدت و میان‌مدت در مرمت تدوین شود، اظهار کرد: سرعت و شتابی که در مسائل توسعه شهری و طرح‌های تفصیلی داریم باید کنترل شود. وقتی یک پروژه مرمتی را اجرا می‌کنیم نباید خیلی سریع عمل کنیم، این امرباید همراه با تفکر و مطالعه باشد. باید از کارشناسان این حوزه مشورت بگیریم و دیدگاه های مختلف را در نظر داشته باشیم، نه این‌که مخفیانه یک پروژه مرمتی بدون هیچ خبر و گزارشی انجام شود. در ضمن با انعکاس اخبار و گزارش‌های پروژه‌های مرمتی می‌توان از تجربه و نظرات کارشناسان دیگری هم بهره برد و این پروژه‌ها را نقد علمی کرد. کارهای مرمتی نظامی و امنیتی نیستند که حتما محرمانه انجام شوند.
او افزود: جالب است «مجسمه داوود میکل آنژ» در رم، در معرض عموم مردم توسط کارشناسان مربوطه پاکسازی و مرمت شد و این یعنی شفافیت و دموکراسی در حوزه میراث فرهنگی و مرمت. جای تعجب است که در ایران مرمت اکثر بناهای تاریخی محرمانه انجام می‌شود، به عنوان مثال اگر من بخواهم به عنوان یک کارشناس مرمت در کارگاهی حضور داشته باشم، اجازه ورود ندارم، مگر آن‌که نامه‌ای از طرف دانشگاه یا میراث فرهنگی داشته باشم.
علیزاده همچنین در انتها تاکید کرد: "حفظ اصالت" یک اثر تاریخی چه بنا و چه بافت قدیمی شهر خیلی اهمیت دارد و باید در اولویت بالایی قرار گیرد. باید کارشناسان متخصص برای تمام پروژه‌های مرمتی نظارت کنند و عملکرد آن‌ها را تضمین کنند. اگر این عامل مهم در مرمت را در نظر بگیریم، خود به خود اصول دیگر به‌درستی شکل می‌گیرند.
دیدگاه