حتشپسوت؛ زنی با ریش فراعنه و معابد باشکوه

حتشپسوت یکی از قدرتمندترین زنان تاریخ مصر بود؛ جانشین حتشپسوت کوشید تمام آثار او را از بین ببرد، اما از میان تمام آن آثار، معبد او جان سالم به در برد؛ معبدی که می‌تواند اسراری را دربارۀ روزگار این فرعون زن برای ما فاش کند.

حَتشِپسوت (Hatshepsut به معنای سرآمد بانوان آزاده) پنجمین فرعون از دودمان هجدهم پادشاهی مصر باستان بود. حتشپسوت، نخست به عنوان نایب‌السلطنه و سپس به عنوان فرعون، در مجموع ۲۱ سال بر مصر حکومت کرد. او یکی از معدود زنان تاریخ مصر بود که قدرت را برای مدت طولانی در دست داشت. او در یکی از ادوار طلایی مصر باستان، زمانی که مصر سرشار از ثروت بود، سلطنت کرد.

حتشپسوت آثاری به یاد ماندنی در تمام کشور ساخت: تعداد بی‌شماری معابد و زیارتگاه‌ها، چهار ستون هرمی غول‌پیکر در معبد آمون در کارناک و آثار هنری بی‌شماری در تجلیل از دستاوردهای خود و جاودانه کردن دعاهایش.

معبد وداع حتشپسوت

اما بسیاری از این آثار پس از مرگ او در سال ۱۴۵۸ قبل از میلاد تخریب و نابود شدند. جانشین حتشپسوت، توتموس سوم، یکی از بزرگترین فراعنه مصر، این کارزار برای پاک کردن نام حتشپسوت از تاریخ را رهبری می‌کرد. در این کارزار همه‌جانبه، تمام تصاویر حتشپسوت را از روی بناهای تاریخی مخدوش کردند و تمام مجسمه‌ها و آثارش را ویران کردند.

با این حال، معبد عظیم حتشپسوت در دیر البحری (به عربی به معنای «صومعه شمالی») در جنوب دره پادشاهان توانست از این هجوم همه‌جانبه مصون بماند؛ پس از یک بازسازی اساسی در قرن بیستم، این معبد هنوز پابرجاست و زیر صخره‌های قرمز پناه گرفته است. این شگفتی معماری با زیبایی‌اش دنیای باستان را مجذوب خود کرده و گواه شکوه حتشپسوت است.

نگاه خیره فرعون حتشپسوت به شکل اسفینکس (هیولایی با تن شیر و سر زن). او را با نمادهای سنتی مردانه یعنی یال شیر و ریش فرعون که نشان‌دهنده سلطنت است به تصویر می‌کشیدند.

زنی که پادشاه شد

حتشپسوت حدود سال ۱۵۰۷ قبل از میلاد به دنیا آمد. پدرش تحوتموس یکم و مادرش ملکه اهمسه بود. حتشپسوت با برادر ناتنی و وارث تاج و تخت، تحوتموس دوم، ازدواج کرد و همسر سلطنتی او شد. تحوتموس دوم در جوانی درگذشت و پسر دو ساله‌ای (از همسر دوم) به عنوان وارث از خود به جای گذاشت. کودک برای حکمرانی بسیار کوچک بود، بنابراین حتشپسوت، خاله و نامادری پسر، به جای او حکمرانی کرد.

حتشپسوت به تدریج نقش خود را از ملکه نایب‌السلطنه به فرعون آشکار تغییر داد. وقتی تحوتموس سوم بزرگتر شد، معاون فرمانده او شد، اما تا پیش از مرگ حتشپسوت در حدود سال ۱۴۵۸ ق. م. حکمرانی نکرد. سلطنت تحوتموس سوم باشکوه بود، او چنان امپراتوری‌ای پدید آورد که تا آن زمان در مصر دیده نشده بود. او هفده بار لشکرکشی کرد و از شمال سوریه کنونی تا چهارمین آبشار بزرگ نیل در نوبه را به زیر پرچم خود درآورد. اما زمان حکمرانی او، یک کمپین سیستماتیک بر آن شد تا تمام آثار فرعون حتشپسوت را از بین ببرد. هزاران سال بعد، باستان‌شناسان قطعاتی از آثار این فرعون زن را دوباره کنار هم قرار دادند تا جایگاهش را دوباره در تاریخ زنده کنند.

تحوتموس سوم، پسر ناتنی و نایب‌السلطنه حتشپسوت، در نقش برجسته‌ای رنگی از دیر البحری مربوط به اواسط هزاره دوم پیش از میلاد

معابد دره نیل

در دوره پادشاهی جدید، حتشپسوت یکی از نخستین فراعنه‌ای بود که معابدی را در ساحل غربی نیل، روبروی شهر تبس (اقصر امروزی) ساخت. پنج قرن قبل، زمان پادشاهی میانه، فرعون منتوهوتپ دوم نخستین معبد وداع را اینجا بنا کرده بود. حتشپسوت شاید با الهام از منتوهوتپ، مجموعه عظیم خود را در پای یک صخره بنا کرد، مکانی که اکنون به نام دیر البحری شناخته می‌شود. این مکان مقدس به الهه هاثور، محافظ مردگان و خدای مهم خاکسپاری در تبس تقدیم شده بود.

در معبد هاثور نقش‌برجسته‌های سنگی بسیاری از الهه مصری دیده می‌شود، مانند این یکی که نگهبان سنتی منطقه دیر البحری بود.

معبد حتشپسوت دارای جایگاه مقدسی برای ادای احترام به الهه هاثور بود که گاهی به صورت گاو تصویر می‌شد. نمای بیرونی دارای سرستون‌هایی است که با نمادهای الهه با شاخ و گوش گاو تزئین شدند.

در این معابد، فراعنه پس از مرگشان پرستش می‌شدند، اما مومیایی آن‌ها جای دیگری آرام می‌گرفت: در اتاق‌های زیرزمینی خصوصی در دره پادشاهان. معبد دره نیل علاوه بر کاربردی که در مراسم تشییع سلطنتی داشتند، کانون تشریفات دیگر نیز بود: برخی مربوط به سلطنت، برخی مربوط به خدایان از جمله خدای تبایی (آمون) و خدای خورشید (رع). از میان تمام معابد وداع، معبد وداع حتشپسوت به ساختار فرقه‌ای اصلی مجموعه تبانی تبدیل شد.

سِنِنموت، حدود ۱۴۷۵ قبل از میلاد، مجسمه بلوکی

ساخت و ساز این ساختمان حدود ۱۵ سال طول کشید و با نظارت سننموت، مقام عالی‌رتبه و مورد علاقه فرعون انجام شد. این ساختمان باشکوه دارای شیب‌گذرها و حیاط‌هایی مانند معبد منتوهوتپ مجاور بود، اما سننموت برای منحصربفرد کردن این ساختمانی، نوآوری‌هایی کرد. این ساختمان به Djeser-Djeseru معروف شد، یعنی «مقدس مقدسات».

بیشتر معابد یادبود پادشاهی جدید دارای اتاق‌هایی هستند که با دروازه‌های تاریخی (پیلون) از هم جدا شدند، مانند آن‌هایی که هنوز در اقصر و کارناک دیده می‌شوند. از سوی دیگر، معبد حتشپسوت اطراف یک شیب‌گذر مرکزی چیده شد. در امتداد این گذرگاه در ارتفاعات مختلف سه حیاط بزرگ وجود داشت.

شاید امروزه، دیوارها و حیاط‌های معبد حتشپسوت تا حدودی ساده به نظر برسند، اما آن زمان مملو از رنگ‌های درخشان، باغ‌ها و استخرهای سرسبز و مزین به مجسمه‌ها و نقوش برجسته بودند. هر یک از آن عناصر زینتی حاوی یک پیام مذهبی یا سیاسی، مطابق با کاربرد تشریفاتی ساختمان بودند.

معبد وداع حتشپسوت

هم‌ترازی مقدس

معبد حتشپسوت با دقت طراحی شده است. قرارگیری این مکان طوریست که کاملاً با معبد آمون در کارناک، در آن سوی ساحل نیل هم‌تراز باشد. علاوه بر این، تراز دقیق شرقی-غربی گذرگاه مرکزی آن، بازتاب مسیر روزانه خورشید یا طبق باورهای روز، مسیر خدای رع (Re) بود.

معبد با دره پادشاهان در غرب نیز هم‌تراز بود. این گورستان سلطنتی توسط پدر حتشپسوت، تحوتموس اول، افتتاح شده بود. در واقع، مقبره KV20، محل دفن حتشپسوت و تحوتموس اول، در یک خط مستقیم از معبد آمون، درونی‌ترین اتاق معبد حتشپسوت قرار دارد. برخی کارشناسان می‌گویند طرح اولیه، اتصال KV20 به معبد آمون از طریق تونلی از میان صخره میانی بوده، اما کیفیت پایین سنگ مانع عملی شدن این طرح شده است.

تصاویر بالا معبد را در اوج شکوه خود نشان می‌دهند

نرده‌های سنگی، کنار سطح شیبدار مرکزی قرار دارند که شیرهای سنگی باابهت از آن‌ها محافظت می‌کنند. یک ردیف ستون، حیاط اول و دوم را از هم جدا می‌کند. برای تاکید بر تقوا و فداکاری حتشپسوت، نقش برجسته‌ها، دو ستون هرمی عظیم را در مسیرشان به معبد آمون در کارناک نمایش می‌دهند.

اطراف حیاط دوم، نقش برجسته‌های معروفی وجود دارد که نمایانگر یک ماموریت تجاری به دستور حتشپسوت به سرزمین پونت هستند که گمان می‌رود در شاخ آفریقا واقع شده است. درختان مرمکی (مر) را از این سفر آوردند و در مجموعه معبد کاشتند. بعداً در مراسم معابد از صمغ این درختان استفاده میشد.

نقش برجسته‌های دیگر تولد الهی حتشپسوت را نشان می‌دهند که طبق سنت، خدای آمون-رع طی دیدار از آهموس، همسر تحوتموس اول، او را به وجود آورد. منشأ الهی او ابزار مهمی در مشروعیت بخشیدن به حکومت حتشپسوت بر مصر بود. در حیاط دوم نیز دو مکان مقدس وجود دارد: یکی به هاثور و دیگری به آنوبیس، خدای تشییع اختصاص داده شده است.

بیست و چهار ازیریس عظیم الجثه (مجسمه‌های فرعون حتشپسوت در قالب ازیریس، خدای زندگی پس از مرگ) در ورودی حیاط سوم قرار داشتند. او ریش و تاج دوگانه مصر علیا و سفلی به سر و نمادهای سلطنتی در دست دارد. این بالاترین حیاط دارای معابدی بود که به آیین سلطنتی، خدای خورشیدی رع-هوراختی و آنوبیس اختصاص داشت.

حتشپسوت چندین مکان مقدس در معبدش در دیر البحری ساخته بود. از جمله معروف‌ترین آن‌ها، عبادتگاهی است که به احترام هاثور، یکی از قدیمی‌ترین الهه‌های مصر ساخته شده است. یک راهپیمایی باشکوه به افتخار هاثور برگزار شد که شامل قایق‌هایی میشد که مملو از تصاویر مقدس و هدایای الهی از رود نیل عبور می‌کردند. این راهپیمایی مناسبتی روی نقش برجسته چهار تابلویی در محراب هاثور به تصویر کشیده شده که آن را در این بازتولید سال ۱۸۸۸ توسط مصرشناس سوئیسی ادوارد نویل می‌بینید.

معبد آمون-رع محل اصلی مراسمی بود که هر سال در تبس برگزار میشد: جشنواره زیبای دره. این جشن به پادشاهی میانه برمی‌گردد و زمان حتشپسوت به اوج جدیدی رسید. نقش برجسته‌های امتداد حیاط بالایی معبد حتشپسوت، این جشن‌ها را به تصویر می‌کشند. در ماه دوم فصل برداشت (شمو) در اوایل تابستان، فرعون صفوفی را رهبری می‌کرد که تصویر آمون را حمل می‌کردند و به دنبال آن گروهی از اشراف، کشیشان، رقصندگان و سربازان حرکت می‌کردند. آن‌ها از معبد کارناک شروع کرده، از نیل عبور می‌کردند و از معابد وداع بازدید می‌کردند.

پس از مرگ حتشپسوت، توتموس سوم دستور داد تمام مجسمه‌ها، بناهای تاریخی و نمادهای او، از جمله تصاویر روی معبد او را تخریب کنند. با این حال این ساختمان در کرانه غربی رود نیل به جا ماند.