چرا مخاطب سراغ اخبار جعلی علمی می رود؟

بنیاد علم و فناوری مصطفی(ص) با همکاری معاونت مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، پنجمین نشست ترویج علم را با موضوع «انتشار اخبار علمی در رسانه­‌های جمعی؛ انتظارات، واقعیت­‌ها» برگزار کرد.

این نشست با حضور محمد خدادی، معاون امور مطبوعاتی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ سیده زهرا اجاق، سرپرست پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات و هشام بومجوط، مدیر بخش علمی شبکه الجزیره، روز دوشنبه ۱۷ خردادماه از ساعت ۱۰ صبح در محل معاونت مطبوعاتی برگزار شد.

محمد خدادی ـ معاون امور مطبوعاتی وزارت ارشاد ـ در این نشست درباره رابطه علم و رسانه عنوان کرد: علم و رسانه رابطه کاملا متقابلی دارند. من زمانی که در دهلی نو در سال ۱۳۶۸ خبرنگار جمهوری اسلامی بودم، با تلکس خبر را می‌فرستادم؛ در آن زمان ارسال هر خبر چهار ـ پنج ساعت طول می کشید و هزینه زیادی هم داشت. چهار سال بعد وقتی برگشتم تهران فکس آمده بود و به مرور پیشرفت در انتشار اطلاعات صورت گرفت. خبرگزاری یک کارخانه تولید اطلاعات است. الان هر کسی با موبایلش اطلاعات را جابه جا می‌کند. علم باعث پیشرفت رسانه شد و از طرفی رسانه توانست علم و فناوری را دغدغه مردم کند. علم و رسانه به عنوان دو موضوعی که برای توسعه به هم کمک کردند و با سرعت بی بدیلی در حرکت هستند، باعث شدند تا ما با دنیای دیگری روبرو شویم. چیزی که آینده را از آن ما می‌کند این است که اطلاعات و مهارت تولید اطلاعات را بالا ببریم. شما با حجم گسترده‌ و نامحدودی از اطلاعات روبه رو هستید که دغدغه امروز است. منابع اطلاعاتی ما از مرجع اطلاعاتی ما نیستند زیرا منابع اطلاعاتی ما تبدیل شده به فیک نیوز. ما دیدیم در موضوع کرونا در جایی که از علم سوء استفاده شد، اطلاعات تبدیل به فیک نیوز شد.

او افزود: من در دهه شصت به خاطر دارم که مجلات علمی از خارج می‌آمد و گروهی این مجلات را ترجمه می‌کردند و خیلی هم خریدار داشت. امروز همه خبرگزاری‌ها، دارای سرویس علمی هستند. ما در دهه شصت اخبار خبرگزاری را نمی‌توانستیم به مردم بدهیم و تبادل اخبار محدودیت داشت. قدرت علم امروز محدود به یک سرویس نیست؛ هر کس که امروز زنده است، علم زندگی‌اش را تغییر داده است. اولویت کشورها هم در دغدغه علم تاثیرگذار است اما دغدغه علم از گذشته دور همیشه وجود داشته و روز به روز هم اهمیتش بیشتر می‌شود؛ زیرا ظرفیت و بسترش بیشتر می‌شود. ما در دوره‌ای انحصار اطلاعات داشتیم نهایتا یک رادیو بود و یک روزنامه اما امروز ما انحصار نداریم بلکه انتخاب داریم؛ در این دوره رسانه نقشش مهم است اما دیگر تنها نیست. شبکه‌های اجتماعی شریک رسانه‌ها هستند. در گذشته از اطلاعات به مخاطب می‌رسیدیم اما امروز از مخاطب به اطلاعات می‌رسیم. باید مخاطب شناسی و نیازشناسی دقیق را قبل از تولید محتوا انجام دهیم.

معاون امور مطبوعاتی با بیان اینکه در ایران مشکل ما مشکل کمی شدن رسانه‌هاست، عنوان کرد: به همین خاطر ما رسانه مسلط وحرفه‌ای علمی نداریم زیرا رسانه‌های ما در عمق نیستند و در سطح هستند. رسانه ها باید تخصصی تر شوند و ما هم به عنوان معاونت مطبوعاتی از رسانه‌های تخصصی حمایت می‌کنیم. یکی از کارکردهای اصلی رسانه تخصصی، شناخت مخاطب است. زبان علم زبان تخصصی است و برای مخاطب عام باید دسته بندی و مصداق سازی شود. الان یکی از بحران‌های اصلی جوامع شبه علم هاست. باید مخاطب عام را از خاص جدا کنیم در تولید محتوا مهارتمان افزایش پیدا کند، از خام فروشی در اطلاعات دوری کنیم و اطلاعات را به گزارش انیمیشن و ... تبدیل کنیم. به نوعی کاری کنیم تا اطلاعات در بستر اقناع قرار بگیرد و به نیاز مخاطب پاسخ دهد؛ در این صورت شما جزو انتخاب‌های مخاطب قرار می‌گیرید.

او افزود: ما در همه موضوعات مخاطب خاص و عام داریم. رسانه تخصصی مخاطب خاص دارد. مخاطب خاص هم باز خودش لایه‌های مختلفی دارد. دنیای امروز دنیای تخصص هاست؛ تولید محتوا متناسب با مخاطب متخصص است. یکی از مشکلات ما این است که رسانه را تخصص نمی‌دانند. دغدغه اطلاع رسانی باید دغدغه خود مراکز علمی‌ شود. باید افراد متخصص این حوزه را به همکاری دعوت کنند و مرجعیت اعلام اطلاعات را خودشان اعلام کنند.

خدادی در پایان با بیان چند راه حل برای انتشار درست اطلاعات علمی گفت: فضای رقابتی، تقابل و تضاد در علم هم وجود دارد. جذابیت اطلاعات برای مردم در چیزی است که متمایز باشد. ما با چهار لایه در اطلاعات روبه رو هستیم: شبهات، ابهامات، القائات و شایعات که بسترش بی اطلاعی است. دسترسی به اطلاعات الان برای مخاطب زیاد است. در دنیای جدید تقاضای جدید ایجاد می‌شود. جامعه علمی باید تولید اطلاعات و شناخت مخاطب را در اولویت قرار دهند. در حوزه رسانه‌ها ما باید به سمت افزاش مهارت تولید اطلاعات و جدا کردن ویوز از نیوز برویم، به سوژه‌های علم و فناوری هم توجه کنیم، از خام فروشی اطلاعات دوری کنیم و به فضای فرآورده سازی از اطلاعات برویم. اگر چه هیچکس امروز در دنیای حاضر نمی تواند نیازش به علم را بپوشاند اما زیرساخت هایش را هم باید به همین میزان افزایش دهیم.

سیده زهرا اجاق ـ سرپرست پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات ـ نیز در این نشست درباره دلایل نفوذ شبه علم و اخبار جعلی در جامعه عنوان کرد: بین حوزه علم و رسانه شکاف است که در همه جای جهان هم این شکاف وجود دارد. به دلیل تفاوت زبانی که حوزه علم با دیگر حوزه ها دارد، این شکاف عادی تلقی می‌شود. ما می‌خواستیم تا علم حلال مشکلاتمان باشد و این برداشت تاریخی از علم از همان ابتدا در رسانه‌های ما نیز اثر گذاشت؛ باعث شد تا رویکرد رسانه‌ها به علم هم رویکرد حلال مشکلات باشد. متاثر از همین نگاه ابزاری، رویکرد رسانه‌ها هم می‌شود رویکرد انتقالی؛ به این معنی که مخاطب را به عنوان موجودی غافل که چیزی نمی‌داند در نظر می‌گیرد که باید اطلاعاتی را به او منتقل کند. وقتی جلوتر می‌آییم و به دوره‌ای می‌رسیم که علم نقش اجتماعی پیدا می‌کند، مفاهیمی مثل درک عمومی از علم مطرح می‌شود. بعد می‌رسیم به اینکه در جامعه ما فَکتی وجود دارد تا ببینیم درک عمومی نسبت به علم چیست. رسانه باید این ضعف را برطرف کند و برای این کار باید نگاهش را به مخاطب تغییر دهد. شکافی در ارتباط علم با جامعه وجود دارد که دلایل متعددی دارد. یکی از دلایلش همان نگاه ابتدایی ما نسبت به علم است. بعد می‌بینیم که پژوهشی در این زمینه نداریم تا بتوانیم روزنامه نگاری را تربیت کنیم که این پیوند را برقرار کند؛ در نهایت نیز به این فضای رسانه‌ای می‌رسیم که تولیدکننده محتوا خود مخاطب می‌شود و در اینجا موضوع شبه علم نفوذ پیدا می‌کند.

او دلیل تفاوت نگاه به علم در کشورهای مختلف را نظام‌های سیاسی و حکومتی دانست و گفت: آرایش متفاوت علم در کشورها به حمکرانی های متفاوت برمی‌گردد. در اشکال مختلف سیاست گذاری، علم جایگاه متفاوتی دارد. به همین دلیل می بینم که مردم هم رفتار متفاوتی از خود نشان می‌دهند. هر کشوری بر اساس معیارهای خودش رسانه‌هایش را اداره می‌کند. پشت نظام رسانه‌ای به نظام سیاست گذاری می‌رسیم که خودش را در عمل و رفتار روزنامه نگار هم نشان می‌دهد.

زهرا اجاق در توضیح تفاوت روزنامه نگاری علم و روزنامه نگاری علمی گفت: بین رسانه علم و رسانه علمی و روزنامه نگاری علم و روزنامه نگاری علمی تفاوت وجود دارد. روزنامه نگاری علمی یعنی شما به عنوان روزنامه نگار در هر سرویسی باید از حوزه ‌ای که به آن می‌پردازید شناخت علمی داشته باشید. روز نامه نگار علم ما فکر می‌کند علم یعنی اینکه بگوید کیت تشخیص چیست و به اینکه چرا کیت تشخیص به ما نمی‌رسد نمی‌پردازد و این موضوع را علمی نمی‌داند؛ در صورتی که باید در این زمینه هم گزارش بنوسید و کار کند.

سرپرست پژوهشکده مطالعات فرهنگی و ارتباطات، درباره اخبار جعلی و دلیل روی آوردن مخاطب به این اخبار نیز گفت: من در این دوران کرونا روی اخبار جعلی تمرکز کردم تا ببینم از منظر مخاطب دارای چه ویژگی‌هایی هستند که برای مخاطب جذاب هستند. بحران‌هایی مثل کووید ـ۱۹ جامعه را دست پاچه می‌کند تا زودتر راه حلی پیدا کند. تا وقتی علم این پدیده را بشناسد زمانی طی می‌شود. راه حلی که خود علم در این زمان ارایه داد رعایت بهداشت و نظافت بود. در واقع حوزه بهداشت در این موضوع راه حل شد. اما در این فاصله ما مخاطبی را داریم که دنبال اطلاعات است. برایش مهم نیست چرا به کووید ویروس تاجدار می‌گویند، فقط دنبال راهی برای در امان بودن است. در این میان رویکردهای مختلفی مثل طب سنتی، نگاه مذهبی و ... را داریم که اطلاعاتی را ارایه می‌کنند، یا دلشان می‌سوزد و می خواهند راه حل ارایه دهند و یا به دنبال سودجویی هستند. از طرفی، از حوزه علم اخبار متضادی خارج می‌شود. زیرا تردید و شک ویژگی ذاتی علم هستند که اگر مخاطب این را نشناسد از اخبار متضاد علمی خسته می‌شود و در نتیجه بیشتر سراغ آن‌هایی می‌رود که راه حل‌های فوری را ارایه می‌دهند. مخاطب یا نمی‌داند چطور باید مغالطه را تشخیص دهد و یا نمی‌خواهد این کار را بکند؛ در نتیجه با موبایلش اطلاعات را به اشتراک می‌گذارد و این جریان به سرعت منتشر می‌شود. روزنامه نگار علم باید پیشا بحران عمل کند و ببیند کدام خبر ظرفیت جعل خبر را دارد؛ باید از نظر خود مردم هم در این زمینه استفاده کند.

زهرا اجاق در پایان گفت: ما الان در فضای اطلاعاتی اجتناب ناپذیری هستیم. این فضا خطراتی دارد. فوران اطلاعات مشکلاتی را ایجاد کرده است. این دسترسی، به این معنی نیست که همه آدم‌ها متخصص شده‌اند. ما فضایی داریم که کاملا تخصصی است. بعدش کتاب‌های مرجع را داریم، بعد از آن هم اطلاعات علمی ـ عمومی است که روزنامه نگار اطلاعات را به صورت ساده به خورد مخاطب می‌دهد. روزنامه نگاری علم، الان اولویت درجه چندم است در نتیجه جعل خبر پیش می‌تازد. تا زمانی که روزنامه نگاری علم وضعیتش این است این مشکل را داریم. تا زمانی که بودجه پژوهشی ما انقدر است، یعنی ما برای علم وقعی قائل نیستیم. فکر می‌کنم برای تصویب این قضیه که امروز صحبت کردیم باید در دل سیاست گداران ما علم را بفهمند. فعالان حوزه علمی نیازمند زیر اخت‌هایی هستند تا بتوانند نقششان را انجام دهند. علم را قطعه قطعه می‌بینند اما اینطور نیست. همه بخشهای علم در هم تنیده‌اند و این به حل مساله کمک می‌کند. باید علم را به فرهنگ خودمان تزریق کنیم.

گوهر رضا - عضو موسسه ملی ارتباطات علم و منابع اطلاعاتی هند - نیز که به صورت آنلاین در این نشست شرکت داشت، درباره نقش رسانه در انتقال مفاهیم علمی توضیح داد: در قرن‌های گذشته زبان علم و تعریف‌هایی که ما از اخبار داشتیم توسط مردم عادی قابل فهم نبود اما به مرور با پیشرفت نظام‌های آموزشی مفاهیم بازتعریف شدند و مردم در مورد جهان به طور جدی فکر کردند. زبان دانشمندان هنوز هم توسط مردم عادی به خوبی فهمیده نمی‌شود ما به کسانی نیاز داریم که زبان دانشمندان را به زبان مردم عادی ترجمه کنند این خلاء حس می‌شود و این دقیقا اتفاقی است که در خبرگزاری ها می‌افتد. در رقابت میان رسانه‌ها، علم باید با دیگر حوزه ها مثل سیاست، فرهنگ و ورزش رقابت کند. همه مردم عادی این‌ موضوعات را دنبال می‌کنند. وقتی رسانه می‌خواهد واقعیت را منتقل کند رقابت به وجود می‌آید. در اغلب موارد علم در این رقابت شکست می‌خورد زیرا واقعیت ها و ارقام و اعداد برای مردم جذابیت زیادی ندارد. ما فکر می‌کنیم اگر در یک اتاق بنشینیم و علم را به جامعه منتقل کنیم کار درست را انجام داده‌ایم اما این با انتقال واقعی فرق دارد. ارتباط علم و رسانه‌ها می‌تواند کامل شود.

او درباره مشکلات حوزه علم روزنامه نگاری علمی در برخی از کشورها گفت: حدودا دیتاهایی از ۲۸ کشور جمع‌آوری شده و به این نتیجه رسیده‌اند که بیشتر رسانه‌ها و روزنامه ها بخش علمی ندارند. برای ارتباط برقرار کردن میان علم و جامعه باید نگاه جامعی وجود داشته باشد. تقابل بین ایده‌های موجود که غیرعلمی هستند و ایده‌های علمی همیشه در همه جوامع وجود داشته است. وقتی اطلاعات کشف می‌شوند این تقابل رخ می‌دهد. من در مورد هند و پاکستان اطلاعاتی را جمع آوری کردم و متوجه شدم در طی چهار سال چندین دانشمند و فعال رسانه‌ای کشته شدند و برخی نیز آرزوی مرگ می‌کردند. مگر در علم چه چیزی وجود دارد که برخی از افراد جامعه را به انگیزه قتل می‌کشاند؟ در حالت عادی به نفع همه است تا علم به همه منتقل شود. جامعه وقتی دچار فجایع علمی می‌شود بیشتر به سمت اخبار علمی متمایل می‌شود.

گوهر رضا در پایان گفت: ما در حال کار بر روی مشکلات ارتباط بین جامعه و علم هستیم. جامعه محترم علمی در هند قطعا پیشرفت کرده است با وجود اینکه این حقیقت وجود دارد که ما یک گروه تحت فشار به ویژه توسط کشورهای پیشرفته هستیم. علم ابزار شناخت است نه ابزار حل مشکلات. حوزه‌های اقتصادی، صنعتی و... باید از اطلاعات علمی برای پیدا کردن راه حل استفاده کنند. علم وظیفه‌اش حل مشکلات نیست. یک فاصله فرهنگی بین علم و حقایق فرهنگی وجود دارد که مردم باید این را درک کنند. ما باید در فرمت مناسبی برای هر مخاطبی اطلاعات علمی را ارایه دهیم. وقتی تلاش می‌کنیم تا اطلاعات علمی را به مردم عادی منتقل کنیم باید بدانیم نیاز مخاطب چیست. باید نحوه واکنش مردم نسبت به اطلاعات بررسی شود و ببینیم که سطح دانش عمومی را افزایش می‌دهد یا نه. ما در هند بر روی ارتباط بین علم و جامعه تمرکز کرده‌ایم. به گفته خانم دکتر اجاق، اینطور نیست که مخاطب را بشکه خالی تصور کنیم که باید پُرش کنیم بلکه باید بررسی کنی که چه اطلاعاتی نیاز دارد. ما باید بدانیم که مردم چه نیازی دارند و سطح دانششان چقدر است و بدانیم که می‌خواهیم آن‌ها را به چه سطحی برسانیم. در کتاب من که ماه پیش منتشر شد اطلاعات جالبی در این زمینه می‌بینید. تجربه چین در این زمینه می‌تواند برای همه ما مهم باشد. اطلاعات علمی برای مردم قابل احترام است اما جامعه علمی باید بر روی فهم عمومی از علم تمرکز کند. نمی‌توانیم بگوییم چون علم خوب است ما باید آن را به جامعه منتقل کنیم باید ببینم چه اطلاعاتی برای جامعه مفید است و بعد آن‌ها را منتقل کنیم. باید بر روی فهم مردم درباره علم بیشتر کار کنیم.

منبع: ایسنا