«سه روز به آخر دریا»؛ تصویری روشن از زنان دوره قاجار

کتاب «سه روز به آخر دریا» به قلم شاهزاده خانم قجری یکی از بانوان پر نفوذ دوره قاجار است. این کتاب سفرنامه‌ همسر عمادالملک به مکه و عتبات است که در ۱۵۰ صفحه به کوشش نازیلا ناظمی تنظیم و ویرایش شده و توسط نشر اطراف به چاپ رسیده است.

کتابی که قصد معرفی آن را داریم تنها یک سفر نامه نیست، بلکه داستان یک زندگی است؛ زندگی یک زن درباری که لایه‌ای ناپیدا را آشکار می‌کند. نام او را نمی‌دانیم چون در تمام کتاب هیچ‌وقت او را به نام خطاب نمی‌کنند، اما بر اساس نوشته‌ خودش از اصل و نسبش به‌خوبی آگاهیم، او دختر شاهزاده مبارک‌میرزا، نوه‌ شاهزاده محمودمیرزا و فتحعلی‌شاه قاجار است.

این بانوی پرنفوذ از کسانی بوده که در پانزده سالگی مورد توجه ناصرالدین شاه قرار می‌گیرد، اما به گفته‌ خودش بعد از سه سال بغض بزرگان مانع ازدواج او و بر هم خوردن نامزدی اش با ناصر الدین شاه شده و این گونه می‌شود که شاهزاده خانم در سن هجده سالگی به دستور ناصرالدین شاه به عقد عمادالملک، حاکم پنجاه و چند ساله‌ بسیار ثروتمند و معتبر طبس در می‌آید.

پس از چند سال، دشمنی‌های زنان دیگر عمادالملک و مرگ دو برادرش و دلتنگی‌های شاهزاده خانم او را به عزیمت به مکه و عتبات مصمم می‌کند.

در بریده‌هایی از کتاب می‌خوانیم:

«چهارشنبه بیست و هشتم شعبان آمدیم به دار؛ و داری هم گله و احشام داشت. شرط خدمت به جا آوردند. همه قسم اسباب گوسفند و بزغاله و ... آوردند، یک چشمهٔ آب شور، یکی شیرین. جای خوش‌هوایی بود، آبادی کمی داشت.

شب را آمدیم تا صبح پنجشنبه بیست و نهم شعبان به منزل موسومه به زیرآب. آبش شور بود، هوا هم گرم. آبادی‌اش منحصر به چند چادر احشام گله‌دار بود. آن‌جا گوسفندش سالی دو بار می‌زاید. یکی اول بهار، یکی اول پاییز. شب لنگ شد.

امروز صبح جمعه اول ماه مبارک رمضان ۱۳۰۳ ما بیچاره‌ها که باید روزه را بخوریم، رفتیم شکاف کوه با حاجیه آقا و بی‌بی فاطی، غسل از آب جاری و سی کف آب بر سر ریختن، به عمل آمد. اول ظهر هوا به شدت گرم بود.»

از همان آغاز سفرنامه می‌فهمیم راوی زنی باسواد و نکته‌سنج و تیزبین است که تمایلی به زیاده‌گویی ندارد، سفرنامه‌ی شاهزاده خانم با ورود زائران به کشتی و سپس در راه بازگشت که از مسیر جبل اتفاق می‌افتد، رنگ و بویی دیگر پیدا می‌کند.

ازدحام مسافران و به گل نشستن‌های مکرر کشتی و بدتر از همه مرگ و میر زائران و انداختن اجساد به دریا تا حمله‌ی راهزنان به کاروان در راه جبل، چنان دقیق و شفاف توسط شاهزاده خانم توصیف شده که می‌توان تمام آن وقایع را بسیار واضح در ذهن مجسم کرد.

استفاده‌ درست و به موقع مؤلف از شعر، ضرب‌المثل و طنز و ذکر وقایع تاریخ با نثری ساده و روان را باید از جمله دلایل جذابیت سفرنامه دانست.

سفرنامه‌های زنان قاجار را می‌توان منابعی معتبر و کامل برای بررسی شرایط زندگی اجتماعی زنان ایرانی در یکی از تلخ‌ترین دوران تاریخ ایران دانست. اگر شرایط فرهنگی و اجتماعی دوران قاجار به خصوص وضعیت زنان قجری برایتان جذابیت دارد و از سبک سفرنامه‌نویسی نیز لذت می‌برید، این کتاب انتخابی مناسب برای مطالعه شماست.