"بسطام" رنگین کمانی از تاریخ و طبیعت

این شهر تاریجی به واسطه تنوع بالای آثار تاریخی، آب و هوای مطبوع و وجود مقبره بایزید بسطامی سلطان العارفین و ابوالحسن خرقانی دو تن از برجسته‌ترین عرفای ایرانی در آن همواره مورد توجه گردشگران ایرانی و خارجی بوده است.

شهر تاریخی بسطام در ۶ کیلومتری شمال شاهرود واقع شده و در گذشته از شهرهای مهم ایالت قومس بوده و در کتاب ها و سفرنامه های زیادی به آن اشاره شده است. در خصوص پیدایش شهر بسطام، صنیع الدوله در کتاب مطلع الشمس جلد اول سال ۱۳۰۲ هجری چنین می نویسد: شهر بسطام از بلاد قبل از اسلام است و چنین می نماید که بانی آن وستام معروف مباشر طاق وستام کرمانشاه بود. برخی دیگر از مورخین بسطام را از بناهای (بسطام) سردار معروف خسروپرویز پادشاه ساسانی و فرمانروای خراسان و قومس و گرگان در قرن ۶ میلادی می دانند.

اهمیت سیاسی و رونق اقتصادی بسطام در کنار حرم امامزاده محمد(ع)(فرزند امام جعفر صادق) و عارف بزرگ ایرانی بایزید بسطامی باعث گسترش مجموعه تاریخی بسطام طی قرون متمادی (قرن اول تا دورۀ معاصر) شد. این مجموعه دارای بناهای تاریخی متعددی است که به دلیل ارزش معماری بالای آن در کشور، کار مرمت اصولی و اقدامات اولیه برای ثبت آن در فهرست آثار جهانی یونسکو در حال انجام است.

معرفی بناهای مجموعه:

مزار بایزید: در گوشه جنوب غربی صحن قرار دارد. سنگ مرمری متشکل از ۴ قطعه روی آرامگاه بایزید قرار دارد که متعلق به شخصی به نام قاضی ملک بوده است و در آن مناجاتی از حضرت علی(ع) نوشته شده و مشخص نیست به چه دلیل روی آرامگاه بایزید قرار دارد.

گنبدغازان خان: بنای آرامگاه را به غازان خان (۷۰۳-۶۷۰هـ. ق) نسبت می دهند. طبق نوشته کتب مختلف، غازان خان گنبدی برآرامگاه امام زاده محمد(ع) و گنبدی نیز برآرامگاه بایزید بنا کرده و در نظر داشته که جسد بایزید را آنجا منتقل کند که گویا چون بایزید را در خواب از این کار ناراضی می بیند از تصمیم خود منصرف می شود. گنبد غازان خان مربع و به ضلع ۵/۷ متر است. بر فراز بنا گنبد مخروطی شکل قرار گرفته که دارای پوششی از کاشی های فیروزه ای است.

ایوان غربی: این ایوان که متعلق به دوره ایلخانی است در غرب صحن مجموعه درحد فاصل بین صومعه بایزید و گنبد غازان خان واقع شده است، ارتفاع ایوان ۵/۱۷متر است و در سال ۷۱۷هـ. ق در زمان سلطنت محمد خدا بنده «اولجایتو» ساخته شده است.

صومعه بایزید: این صومعه یا چله خانه یا زاویه، متشکل از سه اتاقک بسیار کوچک است، ابعاد اتاق اول ۵/۱×۲ متر، اتاق دوم ۲×۲ متر و اتاق سوم نیز ۲×۲ متر. سقف این اتاقک های موسوم به معتکف گاه بسیار کوتاه می باشد. دیوارها وسقف های این اتاقک ها دارای گچبری های بسیار زیبا و هنرمندانه ایست که توسط معماران خاندان دامغانی در سال ۷۰۲ هـ. ق گچبری گردیده است و اصل بنا احتمالاً مربوط به زمان حیات بایزید بوده است.

حرم امام زاده محمد(ع):

 بقعه زیبای امام زاده محمدفرزند امام جعفر صادق(ع) می باشد. بنای امام زاده شبیه گنبد غازان خان و قرینه آن می باشد. بنای اولیه بقعه از غازان خان (۷۰۳ – ۶۷۰ هـ. ق) است که در زمان سلطان محمد خدابنده اولجایتو تعمیر گردیده است حرم امام زاده به صورت اتاق مربع به اضلاع ۵/۴×۵/۴ متر است. چهار گوشواره اضلاع مربع را به هشت ضلعی و سپس به دایره تبدیل می کند که این دایره پایه گنبد را تشکیل می دهد. سقف و اطراف حرم با نقاشی های زیبایی تزئین شده است، حرم از کاشی های شش ضلعی لاجوردی و فیروزه ای با حاشیه ای از کاشی های گلدار پوشیده شده است.

ایوان جنوبی: این ایوان که درشرق مقبره امام زاده قرار دارد در حقیقت سال ها بعد از احداث بنای امام زاده احداث شده است و رو به شمال قرار گرفته و از سمت جنوب به رواق مرتبط می گردد.

رواق: از اقدامات دیگری که در دوره صفویه و در زمان حکومت امیرغیب ابن استاجلو در مجموعۀ تاریخی بسطام صورت گرفته است، تبدیل حیاط مابین مسجد دوم بایزید از یک طرف و آرامگاه امامزاده محمد از طرف دیگر به یک فضای مسقف است که رواق نامیده شد.

مسجد اول بایزید: بنای کنونی مسجد اول بایزید بشکل یک مربع مستطیل بوده و حاوی کهن ترین آثاریست که تا بحال در مجموعه کشف شده است و در عمقی تقریباً یک متر پایین تر از مسجد دوم قرار دارد که در سال ۱۳۵۳ پدیدار گردید. در قسمتی از دیوارهای خشتی که برروی قسمت شرقی آن بخش کوچکی از یک نقاشی دیواری نیز هویداست، می توان به زمانی کهن تر نسبت داد. مسجد اول فضایی کوچک و دارای محراب بوده که بایزید در آن نماز می گذارده است.

مسجد دوم بایزید: در سال ۵۱۴ هـ. ق توسط شخصی بنام رضی الدین محمد عیسی که هشتمین وارث و جانشین بایزید بوده ساخته شده، با این توصیف که محل اضلاع شمالی و شرقی و غربی و همچنین دیوار بین دو مسجد اول در جای اولیه خود باقی می ماند و فقط ضلع جنوبی که محراب ها بر آن قرار داشته اند تخریب و به اندازه حدود یک متر به سمت جنوب منتقل می گردد.

مسجد ایلخانی: این مسجد نیز توسط خاندان معماران دامغانی که خالق کتیبه معروف مسجد بایزید می باشند ایجاد و یا تزئین گردیده است. ضلع شرقی این مسجد با مسجد بایزید مشترک است و قسمتی از گچبری های ایلخانی آن که در قسمت شمال دیوار شرقی زیر گچ پنهان بود بیرون آورده شد.

منار: منار آجری بسیار زیبای مجموعه بسطام در سمت شرق مسجد بایزید و متصل به آن واقع شده است. بر طبق کتیبه کوفی آجری منار، منار در سال ۵۱۴ هـ. ق ساخته شده است. ارتفاع منار ۵/۱۴ متر می باشد.

پلکان های منار که بصورت مارپیچ درمیان آن قرار گرفته، به وسیله سوراخ هایی که در بدنه منار تعبیه شده نور داخل آن را تأمین می کند. قسمت فوقانی منار حرکت و جنبش محسوسی دارد. در زیرنویس یکی از عکس های قدیمی نوشته شده است: آدم که بالای منار می رود و به قوت تکان می دهد منار حرکت می کند.

دالان و ایوان اولجایتو: 

این دالان و ایوان در سال ۷۱۳ هـ. ق در زمان سلطان محمد خدابنده اولجایتو توسط خاندان معماران دامغانی که آثار ارزشمند آنان در بخش های مختلف مجموعه موجود می باشد ایجاد و یا لااقل تزئین شده است. تمام سطوح بدنه بجز مقرنس کاری های گچی سقف ایوان با طرح های سفالی لعابدار پوشیده شده است، ایوان حدود ۱۰ متر ارتفاع دارد و از دو بخش متمایز تشکیل شده که هرکدام در حد خود واجد ارزش های بسیاری است و در گذشته ورودی اصلی مجموعه بوده است که به علت تغییراتی که در محوطه داده شده امروز تقریباً عملکرد خود را از دست داده است.

مسجد جامع: در جنوب مجموعه بایزید قرار دارد و از بناهای غازان خان بوده و بین سال های ۷۰۰ تا ۷۰۶ هجری ساخته شده و شامل صحن مستطیل شکل به ابعاد ۵/۱۸×۱۷ متر می باشد. شبستان های آن در قسمت شرق و شمال احداث شده است. محراب مسجد با گچ بری های بسیار ممتاز و زیبا تزئین شده است. این محراب دارای چندین کتیبه می باشد که در اطراف آن قرار گرفته اند.

برج کاشانه: 

در مجموعه آرامگاهی بایزید بسطامی و در جنوب شرقی مسجد جامع این شهر واقع است. براساس کتیبه سر در ورودی تاریخ بنای برج به سال ۷۰۰ هـ. ق بر می گردد. درب آن از داخل مسجد جامع است که در آن آیت الکرسی و حدیثی از پیامبر(ص) گچبری شده است. درقسمت بالای برج بر دو حاشیه از آجرهای بزرگ نوشته ای به خط کوفی دیده می شود که در آن نام اولجایتو و سال ۷۲۳ هـ. ق ثبت شده است. ارتفاع برج تقریباً ۲۰ متر و نمای خارجی آن، لبه دار و سی ترک است و هر ترک آن به شکل قائم الزاویه می باشد و تا زیر گنبد ادامه پیدا می کند.

موزه عرفان شرق: موزه عرفان شرق در سال ۱۳۸۹ در بنای گنبد غازان خان مجموعه افتتاح شد. در این موزه کتاب   های نفیس قدیمی، قرآن های خطی، ابزار روشنایی (شمعدان) و اشیای هدیه شده به امامزاده محمد(ع) بسطام به نمایش گذاشته شده است. اشیاء دیگری مانند روشنایی، قرآن های خطی، ظروف چینی دوره صفویه، درب های منبت کاری شده و غیره در معرض دید علاقمندان قرار گرفته است.