قدیمی‌ترین کورۀ فلزگری دنیا در طالمسی اصفهان

این بخشی از صحبت‌های عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان بود که در نشست تخصصی «ردپای تاریخ: مهاجرت تکنولوژی در پیش از تاریخ فلات ایران با تکیه بر شواهد فلزگری باستانی» بیان کرد.

 

این نشست بعدازظهر جمعه (۱۳ بهمن‌ماه) به‌همت «بنیاد فرهنگی ایران و انیران باستان» و با مدیریت اسماعیل سنگاری، عضو هیات‌علمی گروه تاریخ و ایران‌شناسی دانشگاه اصفهان، به صورت برخط برگزار شد.

 

قدیمی‌ترین کورۀ فلزگری دنیا در طالمسی اصفهان

 

در این نشست فرهنگی علمی، سید محمدامین امامی، عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان، گفت: برخی چنین تصور می‌کنند که در باستان‌شناسی جدید فقط باستان‌شناسان نقش‌آفرینی می‌کنند، اما باستان‌شناسی از حدود ۲۰ یا ۱۵ سال پیش، به یک علم بین‌رشته‌ای یا Interdisciplinarity بدل شده است. امروزه با هدف پاسخ به سؤالات باستان‌شناسی، چندین شاخه و گرایش در کنار هم فعالیت می‌کنند.

او سپس ادامه داد: فلزگری در تاریخ ایران بسیار حائز اهمیت است. بر اساس تحقیقات با اطمینان باید بگویم که شروع فلزگری از ایران‌زمین بوده است و در صحبت‌های امروز هم می‌توانم آن را اثبات کنم. قبل از آن و در ابتدا می‌توان چندین پرسش را طرح کرد که اصلاً Archaeometallurgy (باستان متالوژی) به چه کار می‌آید؟ یا این بحث میان‌رشته‌ای در تحقیقات باستان‌شناسی چه سودی برای ما دارد؟ مهاجرت تکنولوژی نیز در صحبت‌های امروزم موضوعی مهم است.

امامی که دانش‌آموختۀ دکتری «کانی‌شناسی، کریستالوگرافی و کریستال» از دانشگاه زیگن (Siegen) آلمان است، بیان کرد: پدر علم معدن‌شناسی دانشمندی به اسم گیورگیوس آگریکولا است که در سده‌های پانزدهم و شانزدهم میلادی زندگی می‌کرد و هنوز هم آثارش در تدریس این علم مورد توجه است. متالوژی در اصل به ما یاد می‌دهد که بر اساس آن چگونه محیط پیرامون خود را شناختیم. اینکه بشر از کجا دانست در سنگی مس وجود دارد و در سنگی دیگر خیر و اصلاً چگونه پی برد، سؤال مهمی است. متالوژی، صنعت یا تکنولوژی‌ گسترده‌ و گروهی است که در آن به‌راحتی نمی‌توان به این پرسش پاسخ داد. در تمدن‌های مختلف، صنعت متالوژی بدون وجود جامعه‌ای زنده و پویا هرگز تحقق نمی‌یافت. 

 

معادن فلز ایران‌زمین با قدمت ۴ یا ۵ هزار سال

 

او در ادامه توضیح داد: Archaeometallurgy اگر ساده به آن نگاه کنیم، باید بگوییم از معدن‌کاری، ذوب و فراوری، استفاده و انتقال تجربیات تشکیل شده است. در واقع، فرایند بهره‌گیری انسان از فلزات برای ما از مرحلۀ نخستش دارای اهمیت است و در این مسیر می‌توان سؤالات متعددی را طرح کرد.

 

این مدرس دانشگاه که استاد گروه مرمت آثار تاریخی و فرهنگی و باستان‌سنجی است، افزود: بشر یا کاملاً به‌طور اتفاقی با فلزات گوناگون آشنا شده یا اینکه بر اساس تجربه و آزمون و خطاهای مختلف به وجود و کاربرد آن‌ها پی برده است. برای کشف این مسئله که مادۀ خام تا رسیدن به مرحلۀ نهایی استفاده از آن چه سرگذشتی داشته، باید به مکان‌هایی برویم که آن ماده در آنجا موجود بوده است. کشف ذخایر معدنی، فهم این نکته که یک مادۀ بخصوص به کار می‌آید یا خیر و چگونگی استفاده از آن، نهایت فکر و تکنولوژی‌ای است که بشر می‌توانست داشته باشد.

 امامی گفت: رشتۀ زبان‌شناسی هم در بحث امروز بسیار مهم است. هرچند ممکن است کمی سؤال‌برانگیز باشد. این رشته موقع رفتن در دل مناطق مختلف که مردمانشان به زبان‌ها و لهجه‌های گوناگون صحبت می‌کنند، اهمیت خود را نشان می‌دهد. 

 

او تصریح کرد: چه‌بسا معادن و فلزات و سنگ‌هایی که نام محلی مخصوص به خود را داشته باشند. برای نمونه، در شرق اصفهان مکانی داریم موسوم به «چاه‌سرخ» که به‌خاطر خاک سرخش یا وجود معدن سرب در آنجا این نام را بر آن گذاشته‌اند. خیلی مواقع، افراد بومی، راهنمای پژوهندگان می‌شوند. 

 

این کانی شناس ادامه داد: فلزگری همواره روند انتقال داشته؛ این انتقال گاهی از راه زمینی مثل جادۀ ابریشم و گاهی از طریق دریاها رخ داده. به عبارت دیگر، این تکنولوژی از ایران تا شرق و غرب دور رفته است. گاهی تکنسین‌ها نیز همراه این مواد به دیگر نقاط می‌رفتند. معدن، ابزاز، کوره، سرباره و مراحل ذوب مهم‌ترین نکاتی است که ما موقع کار در جست‌وجوی آن‌ها هستیم.

امامی خاطرنشان کرد: در میان معادن قدیمی مس ایران، اماکنی وجود دارد که سابقۀ حفاری در آن‌ها به ۴ یا ۵ هزار سال هم می‌رسد. بر اساس آمار سازمان معادن و فلزات در سال ۱۳۹۹ شمسی، ۹۵درصد معادن فلزی اکتیو ما تا ۳ هزار سال سابقه دارند. نمونۀ آن، معدن مس سرچشمه است که متأسفانه امروز تغییر کاربری داده است. این سابقه برای تاریخ ما بسیار مهم است. ما ۱۴۷ معدن مس،‌۳۷ معدن سرب و روی و نقره،‌ ۹ معدن آهن،‌ ۱۱ معدن فیروزه و ۵ معدن قدیمی طلا در کشورمان داریم.

 

 

طالمسی اصفهان و قدیمی‌ترین کورۀ فلزگری دنیا

 

این عضو هیات علمی دانشگاه هنر اصفهان در ادامه با تأکید بر معادن مس ایران به نمونه‌های مختلفی از آن در کشور نظر کرد و برای هرکدام توضیحاتی داد: شیخ عالی و مارسبز از جمله معادن پُرقدمت به شمار می‌آیند. شیخ عالی، مس و کُروم و نقره و مارسبز مس دارد. چاه‌مسی در جنوب شاهرود یا منطقۀ طُرود که تنها کویر آبی کشور آنجاست، جیان و مجیزان فارس، معدن مس بَوانات در نزدیکی آباده از دیگر معادن قابل کاوش در حوزۀ باستان‌شناسی هستند. ویژگی‌های متعددی چون طول معادن، نوع دیواره‌های آن‌ها و نکته‌های متخلف دیگر در هرکدام درخور بررسی است. 

 

او بیان کرد: استخراج هر سنگ معدنی به ابزار خاص خود نیاز داشت که در همان مناطق بعضاً یافتنی است. در واقع، مردم چکش‌هایی از جنس همان سنگ موجود در منطقه‌شان درست می‌کردند. این مربوط به دورانی است که هنوز بشر با پتک و کلنگ آشنا نبود. آن‌ها پس از کشف و استخراج سنگ، آن را روی صفحاتی پودر و سپس ذوب می‌کردند. در اینجا بحث کورۀ ذوب اهمیت می‌یابد.

این متخصص آرکئومتالوژی همچنین یادآور شد: من در اصفهان، ۲۵ سال پیش از کورۀ ذوبی عکس گرفتم که نمی‌دانم هنوز وجود دارد یا نه. قدمت آن به حدود ۲ هزار و ۷۰۰ سال پیش می‌رسد. این کوره در طالمسی بود که امروزه در منطقۀ حفاظت‌شده و زیرمجموعۀ سازمان انرژی اتمی محسوب می‌شود. این تنها کورۀ ذوب فلز دنیاست که با این قدمت به جا مانده است. 

 

امامی گفت: سرباره نیز در بحث ما بسیار مهم است. سرباره‌های ذوبِ فلز عملاً بقایا و ته‌مانده‌های ذوب فلزگری هستند که دور ریخته می‌شدند. اما چون در قدیم، فرایند فلزگری صددرصد انجام نمی‌شد، بلکه حدود ۹۵ درصد آن تحقق پیدا می‌کرد، مقداری از فرایند آن در سرباره‌ها به یادگار مانده است. سرباره در واقع اثر انگشت صنعتگر منطقه‌ای است که در آن یافت شده و نشانه‌های انتقال تجربیات در بین اقوام نیز از طریق آن‌ها پیدا می‌شود.

 

او تصریح کرد: سرباره‌ها جنس‌ها و شکل‌های مختلفی دارند. طرود از جمله مناطقی است که حجم فراوانی سربارۀ مس دارد. تمدن ۴ یا ۵ هزار سالۀ شهداد در کویر لوت یکی دیگر از مناطقی است که این دورریزهای فلزگری یا حتی قطعات سفالگری بسیاری در آن یافت می‌شود و شایستۀ تحقیق و بررسی است.

 

این نویسنده تأکید کرد: پراکندگی سرباره‌ها در سراسر ایران‌زمین از قدمت این صنعت و نهایت این تکنولوژی در کشورمان حکایت دارد. تصفیه و خالص‌سازی فلز دستاورد مهمی در این مسیر است که اولین بار از سوی ایرانیان و حدود ۴ هزار سال پیش انجام شد. چاهک بین فارس و یزد یکی از مناطق مهم فلزگری در عصر هخامنشی بوده است که جهت استخراج آهن اهمیت داشت. خاصه آنکه آهن در این دوره پرکاربرد بود. 

 

امامی یادآور شد: در مسیر تحقیقات فلزگری می‌توان به داده‌های مهمی در مورد تاریخ بشری دست یافت و هم‌زمان سؤالاتی هم پرسید. یکی از واقعیت‌های جالب این است که باستان‌شناسان، هر دوره از زیست بشر را بر اساس ماده‌ای که بیشترین کاربرد را داشت، تقسیم‌بندی کرده‌اند. آن‌ها ادوار مختلف را بر اساس استفادۀ انسان از سنگ، مس و سنگ، مفرغ و در نهایت آهنی که در دنیای کنونی بسیار مهم است، در نظر گرفتند. اما به‌نظر من اکنون عصر آهن هم تمام شده است. در واقع، از ۲۵ سال پیش که استفاده از فیبر نوری در تکنولوژی بشر گسترش یافت، ما به دنیای شیشه یا Glass وارد شده‌ایم، کافی است به اطراف خود نگاه کنیم، عینک، موبایل، کامپیوتر و ... همگی از شیشه است.