«آنتوان سوروگین» نخستین عکاس عاشورایی+آثاری بدیع از عزاداری ایرانیان
ماه محرم به لحاظ اجتماعی و مذهبی یکی از مهمترین مقاطع مذهبی مسلمانان و ایرانیان است. از دویست سال گذشته تاکنون عکاسان حرفه‌ای و آماتور بسیاری دو روز تاسوعا و عاشورای حسینی را دستمایه قرار داده‌اند. مطلب پیش رو ضمن ارائه تاریخچه‌ای مختصر از عکاسی در ایران، برخی از عکس‌های ماندگار و صاحب عنوان را مرور می‌کند.
تاریخچه ورود دوربین عکاسی و عمومیت یافتن این هنر در ایران به دوران قاجار بازمی‌گردد و قاعدتا پیش از این مقطع هیچ عکسی در کشور به ثبت نرسیده است. در واقع محمدشاه قاجار است که از کشورهای روسیه و انگلیس نخستین دستگاه‌های دوربین عکاسی را وارد می‌کند و در نهایت اواسط دسامبر ۱۸۴۲ یا به عبارتی پایان آذر ۱۲۲۱ه‍جری شمسی است که نخستین عکسبرداری در ایران انجام می‌شود. پس از این اتفاق به مرور عکاسی با تصدی عکاس‌باشی به یکی از اتفاقات ثابت دربار قاجار تبدیل می‌شود و کم کم جای خود را در مناسبات و اتفاقات پیدا می‌کند.
نخستین عکس‌های محرم در چه مقطعی از تاریخ ثبت شدند؟
قاعدتا نخستین عکس‌های ماه محرمی هم در دوران قاجار به ثبت رسیده و این سیاق از همان زمان تا امروز مورد توجه هنرمندان عکاس و مخاطبان قرار می‌گیرد. بر همین اساس می‌توان گفت اولین عکاسی که از عزاداری‌های محرم عکاسی کرده، آنتوان سوروگین است که اصالتا گرجستانی است و طی دوران حکومت ناصرالدین‌شاه به عکاسی از مردم و مشاغل و آداب و مناسک ایرانیان پرداخته است.
ظهر عاشورا/ دوران قاجار عکس از آنتوان سوروگین
هم اوست که حدود دویست سال پیش اولین عکس‌ها را از عزاداری مردم در ماه محرم را به ثبت رسانده و حال می‌توان آنها را اسناد تاریخی تلقی کرد. عکس‌های این عکاس در «گالری هنر فریر» در واشنگتن، موزه‌ی ملی نژادشناسی شهر لیدن و موزه عکس آمستردام هلند نگهداری می‌شود.
مراسم روضه خوانی در ایام محرم/ دوران قاجار عکس آنتوان سوروگین
ماه محرم در دوران قاجار مقطعی برای عزاداری هم در میان مسئولان مملکت و هم توده‌های مردمی بوده و آنتوان سوروگین و بعدتر عکاسان دیگر از این مناسبت عکاسی کرده‌اند. این رویه تا امروز ادامه داشته و عکاسان متعددی طی دهه‌های اخیر از عزاداری مردم عکاسی کرده‌اند. اما در میان انبوه عکس‌هایی که تا به امروز به ثبت رسیده‌اند تنها برخی ماندگار شده‌اند و به دل می‌نشینند. در ادامه این مطب برخی از آثار زیبا و ماندگار ثبت شده توسط عکاسان گذشته و معاصر مرور می‌شود.
عکسی از تعزیه‌خوان‌های دوران قاجار/ اثر آنتوان سوروگین
ماه محرم و ویژگی‌هایی که از چشم عکاسان دور می‌ماند
ماه محرم به خودی خود ماه سوگ است و این سوگ و عزا بدون ذره‌ای کاستی در تمام مناطق ایران اجرا می‌شود. اگر عزاداریِ دسته‌ها، هیئت‌ها و سوگواری دهه اول محرم در تکایا را در نظر آوریم متوجه خواهیم شد که کلیت ماجرا یکی است. یعنی با انبوهی از مردم سیاه پوش یا کفن‌پوش مواجه هستیم که طی گردهمایی در محلی مشخص سینه‌زنی می‌کنند یا زنجیر می‌زنند و علم‌کشی می‌کنند. خروجی این کلیتِ یک شکل برای عموم عکاسان یکی است و آنچه عکس‌هایی منحصر به فرد را رقم می‌زند خلاقیت عکاس و نگاه او به عزارداری برای واقعه کربلا است.
اثری از سیدعلی درمیانی/ این عکس «غم و اندوه» نام دارد و در بسیاری از رویدادهای بین‌المللی کسب عنوان کرده است
بی‌شک عکاسی در این میان موفق خواهد بود که اثری نو و خلاقانه و کمتر دیده شده را توسط دوربینش به ثبت برساند. حال اینکه دوربین آن شخص متعلق به کدام برند است و به لحاظ تجهیزات چه امکاناتی دارد، موضوعاتی هستند که در وهله چندم قرار می‌گیرند؛ یعنی اینکه آنچه در عکاسی ماه محرم و ایام مربوط به آن اهمیت دارد ایده و نگاه عکاس است. اما یک عکاس بر چه اساس می‌تواند آثاری نو و خلاقانه را به ثبت رساند؟
این عکس با اقتباس از تابلو «عصر عاشورا» اثر استاد فرشچیان، توسط یک گروه کامل از جمله عکاس، کارگردان، طراح لباس، نورپرداز و صحنه پرداز خلق شده است/ گفتنی است این عکس در رویدادهای متعدد برگزیده شده است
همانطور که گفته شد کلیت عزاداری‌ها یکی است و در ایام محرم آنچه به وفور یافت می‌شود دسته‌ها و هیئت‌های عزاداری است؛ لذا عکاسی موفق خواهد بود که دیتیل‌ها و جزییات را مد نظر قرار دهد. اینکه عزاداری امام حسین(ع) مملو از سمبل و نمادهاست موضوعی است که به کمک عکاس خواهد آمد. علم، زنجیر، سنج، پر طاووس روی علم، ادوات موسیقایی چون طبل و دمام و سنج تنها برخی از نمادهایی هستند که در ماه محرم و عزاداری‌های به طور متعدد با آنها مواجهیم و می‌توانند برای ارائه آثار درخور و با کیفیت دستمایه قرار گیرند.
اثر «دعا در کنار دریا» اثر احسان مرتضوی/ این اثر روبان افتخار جشنواره Perspective کشور هند را دریافت کرده است
عزاداری اقوام مختلف موضوعی برای ارائه آثار عکس‌های نو و خلاقانه
یکی دیگر از مقولات مهمی که به کار عکاسان می‌آید پرداختن به عزاداری‌های اقوام مختلف کشور در شهرها و روستاهاست. ناگفته پیداست که ایران از تنوع قومی بالایی برخوردار است و این درحالی است که دین و مذهب قوم‌های مختلف در شمال، جنوب، شرق، غرب و میانه کشور یکی است. این یکدستی کلیتی واحد را در عزاداری‌ها رقم می‌زند و به لحاظ تفاوت‌های فرهنگی، پوششی، قومی، اجتماعی و اقلیمی جزییاتی در سوگواریها وجود دارد که برای افراد غیر بومی جالب خواهد بود و عکاسان می‌توانند از این پتاسیل برای خلق آثار در خور و متفاوت بهره ببرند.
«صبح عاشورا»/ عکاس سعید عرب‌زاده/ ثبت شده در سال ۹۶، استان لرستان، خرم آباد/ اهالی لرستان در ایام تاسوعا و عاشورا رسمی دارند که «گل مالی» نام دارد/ گفتنی است، این اثر در جشنوارههای چین و امریکا کسب عنوان کرده است
عکسی از مراسم «نخل‌گردانی» یکی از مناسک اهلی یزد و شهرهای تابعه/عکاس گمنام
یک اثر عاشورایی از جواد عسکراوغلی/ عزادارانی که در حال پختن نذری محرم هستند
اثری دیگر از جواد عسکراوغلی/ صورت افراد گاه سوژه‌های بکری در مناسبات مذهبی به شمار می‌روند و کشف آنها تیزبینی و جزیی‌نگری عکاس را می‌طلبد
آیین و مناسک‌های قومی سوژه‌هایی برای خلق تصاویر بدیع و ماندگار
یکی دیگر از موضوعاتی که به تفاوت سوگواریها در نقاط مختلف کشور می‌انجامد، آیین و مناسک و رسومی است که در هر نقطه از کشور وجود دارد. به طور مثال مراسم سنج و دمام‌نوازی در هیچکدام از مناطق کشور جز شهرهای جنوبی مورد توجه نیست. یا اینکه برخی از شهرها مراسمی دارند که علم رقصون نام دارد و اهالی دیگر شهرها از آن بی‌خبر هستند.
«اسبها» اثر احسان مرتضوی/ برنده مدال برنز از جشنواره «IuP PTOTO» برگزار شده در کشور چین
حتی نوع و جنس و سایز علم‌ها هم در نقاط مختلف ایران دارای تفاوت‌هایی است. مثلا علمی که در شهر دزفول عمومیت دارد چوب یا کتلی عمودی و بسیار مرتفع است که توسط شخصی، دسته عزاداری را همراهی می‌کند. مثال دیگر در نوع زنجیر زنی و سینه‌زنی‌های عزداران است که در شهرهای مختلف دارای تفاوت‌هایی است. به طور مثال شیوه عزاداری سینه‌زنان استان اردبیل را نمی‌توان با سینه‌زنی اهالی آبادان و اهواز که به آن چلاب می‌گویند یکی دانست. در نهایت اینکه هر آنچه مطرح شد تنها برخی از تفاوت‌هایی هستند که در نوع عزاداری‌های مردم شهرهای مختلف تنوع ایجاد می‌کنند و همه این موارد در صورت جدی انگاشته شدن دست عکاس را برای خلق آثار بدیع و خلاقانه بازمی‌گذارند.
عکسی زیبا که در ایام عزاداری امام حسین (ع) ثبت شده است/ عکاس یدالله عبدی
تصویری از ذوالجناح اسب امام حسین (ع) در مجلس تعزیه/ اثری دیگر از یدالله عبدی
یک اثر از علی سامعی
چرا پرداختن عکاسان به مناسبت‌های مهم مذهبی مقوله‌ای مهم است؟
بدون شک عکس‌های ثبت شده توسط عکاسان گذشته و امروز به جز آنکه وجهه‌ای هنری دارند، حاوی روایاتی از مقاطع مختلف تاریخ هستند و می‌توان آنها را در سال‌ها و دهه‌های آینده اسناد تاریخی قلمداد کرد. یکی دیگر از موارد مهمی که توجه عکاسان به مقوله محرم و کربلا را اهمیت بیشتر می‌بخشد جلب توجه اهالی دیگر کشورها نسبت به مناسبات مذهبی و ملی ایرانی‌هاست.
عکسی از شهروندی در عزای امام حسین(ع)/ عکاس: محمدرضا معصومی
بی‌شک حضور یک عکس بدیع و خلاقانه در یک مسابقه یا جشنواره بین‌المللی از صدها هزار سخنرانی و مشاجره و میتینگ و کنفرانس گویاتر و کاربردی‌تر خواهد بود؛ چراکه خاصیت و خصلت هنر همین است. فقط با زبان هنر است که می‌توان زیبایی‌ها و ظرایف را بدون ذره‌ای تحریف به دیگران نمایاند و در میان هنرها هم عکاسی است که واقعیت‌ها را با جزییات و بدون جانبداری روایت می‌کند.
عکسی از عزاداری مردم خرم‌آباد در ایام عزاری حسینی/ عکاس مهدی آزادبخت/ این اثر در رویدادهای آیینی داخلی چند جایزه کسب کرده و در کتاب‌های خارجی عکس به چاپ رسیده است
وجود رویدادهای داخلی پلی برای حضور عکاسان در رویدادهای بین‌المللی
طی سال‌های اخیر هنرهای متعدد تجسمی، مسیر پرفراز و نشیبی را در جهت تکامل پیموده‌اند. در همین راستاست که رویدادهای مهمی چون جشنوارههای چندگانه فجر و دوسالانه‌ها ایجاد شده و ادامه حیات داده‌اند. بی‌شک وجود رویدادهای جمعی و رقابتی و حتی تجاری بستر مهم و مناسبی برای فعالیت نسل‌های مختلف است. عکاسی هم به عنوان یکی از هنرهای مهم و شناسنامه‌دار از این قاعده مستثنی نیست. درست است که ظاهرا هنر عکاسی دارای رویدادهای متعدد است اما در واقع اینطور نیست. به این دلیل که اغلب رویدادها غیر رسمی هستند و توسط ارگان‌های مختلف به صورت مقطعی برگزار می‌شوند و استمرار ندارند. واقعیت این است که تعداد رویدادهای مهم و رسمی که با محوریت عکاسی برگزار می‌شوند کمتر از انگشتان یک دست هستند. در رابطه با عکس‌های محرمی و عاشورایی هم هنوز یک مسابقه یا جشنواره مستقل و مستمر برگزار نشده است. لذا عکاسان ایرانی برای دیده شدن آثار و سبک و سیاقشان باید در رویدادهای خارجی حضور یابند که این رویه نیز دشواری‌ها و چالش‌های خودش را دارد.
«سیگار» اثر احسان مرتضوی که از رویدادهای بین‌المللی جایزه کسب کرده است
سخن پایانی
در پایان باید گفت با اینکه حضور عکاسان ایرانی در رویدادهای معتبر بین‌المللی و مسابقات خارجی کاری دشوار است، اما طی این سال‌ها عکاسان متعددی با عکس‌های عاشورایی و محرمی خود در میادین جهانی عرض اندام کرده‌اند و عنوان‌های مهمی کسب نموده‌اند.
دیدگاه