سیر تبدیل از «کتابخانه سلطنتی» تا «کتابخانه ملی»

رایزنی فرهنگی ایران در فرانسه در تازه‌ترین گزارش ارسالی خود به مهر درباره تاریخ کتابخانه ملی فرانسه نوشته است. این کتابخانه تاریخی کهن دارد و چند رخداد مهم از جمله انقلاب فرانسه و جنگ‌های جهانی را از سر گذرانده است. این گزارش را در ادامه بخوانید:

کتابخانه ملی در ابتدا کار خود را با عنوان «کتابخانه سلطنتی» آغاز کرده بود، اما در اثر گذشت زمان، امروز تبدیل به «کتابخانه ملی فرانسه» شده و با داشتن مجموعه‌های ارزشمند متعلق به قرون وسطی، تبدیل به یکی از بزرگترین میراث فرهنگی فرانسه و جهان شده است.

کتابخانه ملی فرانسه تا اواخر قرن ۱۹ میلادی، نام بزرگترین کتابخانه ملی دنیا را به خود اختصاص داده بود. پایه و بنای ابتدایی این کتابخانه توسط شارل پنجم (۱) در قرن ۱۴ میلادی ساخته شد. وی مجموعه‌ای از کتاب‌های با ارزش را در یکی از تالارهای کاخ لوور قرار داده بود. پس از گذشت ۱۰ سال، تعداد این کتاب‌های ارزشمند به نهصد نسخه رسید.

در این دوره بود که به تدریج فرهنگ نگهداری از کتاب‌های ارزشمند دوره‌های قبل وارد رسوم پادشاهی فرانسه شد. اهمیت به فرهنگ، حفظ کتاب‌ها و آثار نوشتاری بدان قدر ارزشمند شد که پادشاهان با توجه به تغییرات محل اقامت خود، محل کتابخانه را نیز تغییر می‌دادند و نسخه‌های ارزشمند خطی از شهری به شهر دیگر و از قصری به قصر دیگر در رفت و آمد بودند.

در سال‌های بعد، قانون‌های جدیدی برای ترویج فرهنگ کتاب و کتابخوانی وارد قوانین عمومی فرانسه شدند. قانون امانت دهی کتاب، یکی از قوانین جدیدی بود که برای اولین بار در فرانسه به تصویب رسید. از دیگر قوانین جالب توجه می‌توان به قانونی اشاره کرد که بنا بر آن، هر کتابی که در فرانسه منتشر می‌شد، ناشر باید یک نسخه از آن را به کتابخانه سلطنتی نیز ارسال می‌کرد. پس از چند سال از گذشت تصویب این قانون، در سال ۱۶۲۲ میلادی، تعداد کتب چاپی و نسخ ارزشمند خطی کتابخانه سلطنتی جهش قابل توجهی را به ثبت رساندند که در آن زمان بی سابقه بوده است.

اما ساختار کتابخانه سلطنتی از سال ۱۶۶۶ میلادی و زیر نظر شخصی به اسم «کلبر» وزیر پر نفوذ لویی ۱۴، وارد دوره توسعه و رشد بی‌سابقه‌ای شد و در نهایت در سال ۱۶۹۲ میلادی، برای اولین بار درب‌های کتابخانه سلطنتی به روی عموم مردم گشوده شد. کتابخانه شامل بخش‌های مختلفی از جمله: نسخه‌های خطی، مدال و مدالیوم‌ها، کتاب‌های چاپ شده و کتاب‌های حکاکی شده بود. سرانجام در سال ۱۷۸۹، همزمان با انقلاب فرانسه، کتابخانه سلطنتی به کتابخانه ملی فرانسه تبدیل شد تا بتواند بیش از پیش پذیرای عموم مردم باشد.

آیا کتابخانه ملی از انقلاب فرانسه در امان ماند؟

انقلاب فرانسه علی رغم ظاهر روشنگرانه آن، تاثیرات مخرب بسیاری را بر کتابخانه ملی برجا گذاشت. پس از سالیان طولانی، خدماتی مانند امانت دهی کتاب یا ارسال یک نسخه به کتابخانه ملی از ژوئیه سال ۱۷۹۰ تا ژوئیه سال ۱۷۹۳ به حالت تعلیق درآمد. بسیاری از نسخ ارزشمند به دلیل تغییرات مکانی دائمی پادشاهان بین موزه‌ها، کتابخانه‌ها یا حتی برخی کلیساهای شهرهای مختلف تقسیم شدند که از میان آنها می‌توان به آثار ارزشمندی از لوئی شانزدهم، ماری آنتوانت و همینطور الیزابت اشاره کرد. اما نباید فراموش کرد که جنگ‌های متوالی ناپلئون با کشورهای اطراف، غنائم فرهنگی ارزشمندی را از کشورهایی مانند بلژیک، آلمان، هلند و همینطور ایتالیا نصیب فرانسویان کرد.

نوسازی و مرمت کتابخانه در اوایل قرن بیستم

اواخر قرن نوزدهم میلادی و اوایل قرن بیستم، راهروهای کتابخانه ملی فرانسه در حالی مملوء از کتاب‌های چاپی و نسخ با ارزشمند بود که دیگر فضایی برای مراقبت و نگهداری از آنها وجود نداشت. در نتیجه کتابخانه ملی فرانسه مورد مرمت و نوسازی اساسی قرار گرفت تا بتواند فضای بیشتری را برای مرتب کردن آثار قدیم و جدید در اختیار داشته باشد. این کتابخانه با الهام از معماری سبک لوئی شانزدهم مورد مرمت و نوسازی قرار گرفت.

کتابخانه ملی فرانسه امروز میزبان مراسم، گالری‌ها، نمایشگاه‌ها، کارگاه و همینطور همایش‌های متعدد فرهنگی و هنری است. در این کتابخانه می‌توان موضوعات مختلفی مانند هنر، سیاست، اقتصاد، علوم انسانی، حقوق، فلسفه، ادبیات جهان و… را مطالعه کرد. لازم به ذکر است که در بین کتب قدیمی این کتابخانه، کتابی بسیار قدیمی و با ارزشمند به زبان فارسی نیز نگهداری می‌شود. ورودی این کتابخانه رایگان است و افراد بالای سیزده سال می‌توانند از این کتابخانه بی نظیر بازدید کنند. در ادامه به آمارهای قابل توجهی که از سوی سایت کتابخانه ملی فرانسه منتشر شده‌اند، پرداخته می‌شود.

آمار کتابخانه ملی فرانسه در سال ۱۹۹۴ میلادی

ملیت: هفتاد و سه درصد مراجعان ملیت فرانسوی داشته‌اند.

بیست و هفت درصد مراجعان ملیت فرانسوی نداشته و از سایر ملیت‌ها بوده‌اند.

مدرک تحصیلی مراجعه کنندگان: هشتاد و هشت درصد مطالعات و مراجعات به این کتابخانه در رابطه با تحصیلات دانشگاهی بوده است. (ادامه تحصیل، تحریر پایان نامه یا تز دکترا، آموزش و تدریس و…)

کتاب‌های به امانت گرفته شده: سی و هفت درصد در حوزه تاریخ، بیست و دو درصد در حوزه ادبیات، بیست درصد در حوزه تاریخ هنر.

شصت درصد از مراجعه کنندگان کارت اشتراک کتابخانه را داشته‌اند و هجده درصد نیز کارت اشتراک نداشته‌اند.

جنسیت: آمارهای سال ۱۹۹۴ نشان می‌دهد که درصد مراجعه کنندگان زن و مرد برابر بوده است.

بدین معنا که پنجاه درصد مراجعه کنندگان زن و پنجاه درصد مراجعه کنندگان نیز مرد بوده‌اند.

آمارهای جدیدتری که متعلق به سال‌های اخیر هستند نیز از سوی کتابخانه ملی فرانسه منتشر شده است:

جنسیت: پنجاه و یک درصد از مراجعه کنندگان را مردها و چهل و نه درصد از مراجعه کنندگان را زن‌ها تشکیل می‌دهند.

رده سنی: چهل و شش درصد از مراجعه کنندگان زیر بیست و شش سال، سی و پنج درصد از مراجعه کنندگان بین بیست و شش تا چهل و پنج سال، نوزده درصد از مراجعه کنندگان را افراد بالای چهل و شش سال تشکیل داده‌اند.

مدرک تحصیلی مراجعه کنندگان: پنجاه و سه درصد از مراجعه کنندگان مدرک لیسانس یا کمتر داشته‌اند. پنجاه و هفت درصد از مراجعه کنندگان به دلیل ادامه تحصیل به کتابخانه مراجعه کرده‌اند. پنجاه و هفت درصد مراجعه کنندگان دانشجوی مقاطع مختلف بوده‌اند. ۹ درصد از مراجعه کنندگان نیز مدرس یا محقق بوده اند.

ملیت: بیست درصد مراجعه کنندگان دارای ملیت فرانسوی بوده‌اند. هشتاد درصد مراجعه کنندگان غیر فرانسوی بوده‌اند.

تعداد دفعات مراجعه کنندگان به کتابخانه: شصت و دو درصد از مراجعه کنندگان یک یا چندین دفعه در هفته. بیست و سه درصد از مراجعه کنندگان چندین بار در سال. پانزده درصد از مراجعه کنندگان تنها یک بار در سال.

تفاوت بین طبقات در چیست؟

طبقه اول به مراجعه کنندگانی اختصاص دارد که کتاب‌ها و کلکیسیون‌هایی با عنوان میراث را به امانت می‌گیرند. اما این طبقه نمی‌تواند میزبان تمامی مراجعه کنندگان باشد، در بخش بعدی به جزییات بیشتری از این طبقه پرداخته خواهد شد. اما طبقه دوم کتابخانه ملی فرانسه محدودیتی برای پذیرایی از مراجعه کنندگان ندارد. بدین معنا که تمامی مراجعه کنندگان بالای شانزده سال می‌توانند وارد این طبقه شوند.

مراجعان طبقه اول کتابخانه: مراجعه کنندگان به این طبقه را اساتید یا دانشجویان تشکیل می‌دهند.

پنجاه و دو درصد از مراجعه کنندگان بین بیست و شش تا چهل و شش سال هستند.

پنجاه درصد از مراجعه کنندگان را اساتید، محققان و همینطور دانشجویان دکترا تشکیل می‌دهند.

هفتاد درصد از مراجعه کنندگان در راستای فعالیت‌های تحصیلی خود به کتابخانه مراجعه کرده‌اند.

شش و شش درصد از مراجعه کنندگان در راستای استفاده از کتاب‌ها و منابع به کتابخانه مراجعه کرده‌اند.

مدرک تحصیلی: پنجاه و هشت درصد از مراجعه کنندگان مدرک فوق لیسانس به بالا داشته‌اند.

کتاب‌های به امانت گرفته شده: هفتاد و دو درصد از مطالعات در حوزه علوم انسانی، علوم طبیعی، علوم اجتماعی و ادبیات بوده است.

مراجعان طبقه دوم کتابخانه: پنجاه و نه درصد از مراجعه کنندگان کمتر از بیست و شش سال هستند.

هفتاد و پنج درصد از مراجعه کنندگان را دانش آموزان، دانشجویان و همینطور داوطلبان کنکورهای مختلف تشکیل می‌دهند.

هشتاد و دو درصد از مراجعه کنندگان در راستای فعالیت‌های تحصیلی خود به کتابخانه مراجعه کرده‌اند.

مدرک تحصیلی: پنجاه و نه درصد از مراجعه کنندگان مدرک فوق دیپلم یا پایین‌تر داشته‌اند.

کتاب‌های به امانت گرفته شده: بیست و هفت درصد از مطالعات در حوزه اقتصاد، حقوق و علوم اجتماعی. بیست و هشت درصد در حوزه علوم طبیعی و بیست و چهار درصد نیز در حوزه ادبیات بوده است.

پی‌نوشت

۱. شاید یکی از علل لقب «شارل دانا» یا «شارل خردمند» (Le Sage) به این امر باز می‌گردد.

منبع: مهر