آیا فارسی زبان مادری امیر خسرو دهلوی بود؟

محفل ادبی «شب امیر خسرو دهلوی» در راستای آشنایی با اندیشه و آثار این شاعر بزرگ شامگاه جمعه- ۱۷ آذرماه- با حضور جمعی از اهالی اندیشه و ادب حوزه ایرانی فرهنگی، با مدیریت علیرضا قزوه شاعر و مدیر مرکز شعر، موسیقی و سرود سازمان صدا و سیما و اجرای سیدمسعود علوی تبار شاعر و کارشناس تاریخ و تمدن مالی اسلامی به میزبانی گروه بین المللی هندیران برگزار شد.

در ابتدای این نشست علیرضا قزوه ضمن قرائت غزل «مطربی میگفت خسرو را که ای گنج سخن» از امیر خسروی دهلوی اظهارداشت: در این شعر امیر خسرو دهلوی هر دو مقام شعر و موسیقی را در حد اعلا می‌داند اما در مقام مقایسه شأن شعر را بالاتر از جایگاه موسیقی می‌داند.

وی گفت: امیر خسرو دهلوی که در هر دو فن؛ شعر و موسیقی استاد است شعر را علمی می‌داند که فی نفسه و بدون از نیاز به سماع و صدای خنیاگران کامل و تمام است. امیر خسرو دهلوی در پایان این غزل، نظم و شعر را به عروسی تشبیه می‌کند که نغمه و موسیقی زینت و زیورش شده است اما برای آن عروس بدون از این زینت آلات نیز عیبی متصور نخواهد بود.

قزوه افزود: در گذشته با اینکه پیوند شعر و موسیقی پیوندی ناگسستنی بود اما شعر همواره بر موسیقی برتری و تقدم داشته است و شاعران موسیقی را به خدمت شعر می‌گرفتند. به عنوان مثال رودکی شخصی به نام «مَج» آواز خوان را در خدمت داشته که اشعار وی را می‌خوانده و راوی اشعار او بوده است.

مدیر مرکز شعر، موسیقی و سرود سازمان صدا و سیما بیان کرد: یعنی در روزگاری خواننده در خدمت شاعر بوده و اصل با شعر بوده است. متأسفانه در روزگار فعلی افزون بر اینکه بین شعر و موسیقی تفکیک ایجاد شده است، یعنی حوزه شعر و موسیقی را از هم جدا می‌دانند، این روند دچار دگرگونی شده و کاملا تغییر کرده است. بنده با نگاهی تاریخی معتقدم که شعر و موسیقی هر دو باید در کنار هم باشند.

وی با ذکر خاطره از مهرداد اوستا اظهارداشت: آخرین سال‌های حیات استاد مهرداد اوستا بود و سن و سال من هم نصف سن و سال الانم بودف سعادت یار شد و همراه با استاد اوستا مهمان شب شعری در ارومیه بودیم. در آن یکی دو روزی که در محضرشان بودیم از استاد خواستم که زیباترین بیت شعر پارسی را که شنیده و در حافظه دارد را برایم بخواند و استاد این بیت از امیرخسرو دهلوی را در نعت پیامبر بزرگ رحمت قرائت کرد: «چنان بر هم زدی هنگامه‌ صحرای محشر را؛ که طومار شفاعت در کف پیغمبران گم شد».

همان شب این غزل امیر خسرو دهلوی را استقبال کردم و غزل «و انسان هر چه ایمان داشت ..» را سرودم و برای استاد اوستا قرائت کردم.

نغمه مستشارنظامی شاعر و دبیر محافل ادبی کتابخانه های عمومی کشور نیز در این نشست با خواندن بیتی با مضمون «ابر می‌بارد و من می‌شوم از یار جدا؛ چون کنم دل به چنین روز ز دلدار جدا؟» اظهارداشت: بی‌شک این بیت دلنشین و آشنا را بارها شنیده‌ایم، زبان شعر آنقدر روان و امروزی است که شاید کمتر کسی بداند شاعر این غزل در جغرافیایی دور از سرزمین ما و در قرن هفتم می‌زیسته است، امیرخسرو دهلوی عارف و شاعر بزرگ پارسی گوی هند شاعر این بیت دلنشین است.

مستشار نظامی در بخش دیگری از صحبت‌های خود با عنوان «دلنشین پس از قرن‌ها» بیان کرد: امیر خسرو دهلوی را از بنیانگذاران سبک هندی می‌دانند و البته با وجود ظرایف و لطایف، رگه‌های سبک عراقی نیز در غزلیات وی مشهودند و شعرش پیچیدگی‌های شاعران پس از وی را ندارد و زبانش به زبان امروز نزدیکتر است و شاهد مثال این سخن همان غزلی ست که در آغاز به آن اشاره شد.

آثار امیر خسرو دهلوی وقایع تاریخی را از دریچه ادبیات بازتاب داده است

سید مسعود علوی تبار شاعر و کارشناس تاریخ و تمدن ملل اسلامی گفت: اصالت پدر امیر خسرو دهلوی از بلخ بود که به هنگام حمله مغول به هند رفت و در آنجا و در شهر پتیالی امیر خسرو به دنیا آمد و در دهلی رشد و نمو یافت. لذا از این شاعر پارسی گوی با عنوان «امیر خسرو بلخی» نیز یاد کرد.

وی افزود: زندگانی امیرخسرو دهلوی در دو دوره حکومتی تغلقیان و خلجیان بود و با یازده تن از سلاطین این دو حکومت در شبه قاره معاصر بود که در دوره فیروزشاه در حلقه امرا درآمد و لقب امیر گرفت. علاوه بر جنبه شاعری امیر خسرو دهلوی می‌توان او را در زمره تاریخ نگاران دوران آغازین تاریخ نگاری اسلامی به زبان پارسی در شبه قاره هم محسوب کرد، یعنی دوران قبل از گورکانیان که سنت تاریخ نگاری شبه قاره متأثر از تاریخ نگاری ایرانی و در قالب زبان فارسی شکل گرفت.

علوی تبار بیان کرد: این شاعر بزرگ پارسی زبان در تمامی آثار خود داده‌ها و اطلاعات تاریخی مهمی را با محمل ادبیات منظوم و منثور به نسل‌های بعدی انتقال داده است.

این کارشناس تاریخ و تمدن ملل اسلامی اظهارداشت: از جمله آثار امیر خسرو دهلوی که در آنها وقایع تاریخی را از دریچه ادبیات بازتاب داده است می‌توان به کتاب‌های مثنوی «قران السعدین» که امیر خسرو دهلوی آن را در ۳۶ سالگی سرود و وقایع تاریخی را با دقت در آن بیان داشته است.

وی گفت: منظومه «مفتاح الفتوح» شرح پیروزی‌های فیروزشاه خلجی را آورده است و در «خزان الفتوح» یا همان «تاریخ علایی» دستاوردهای لشکر کشی علاء الدین خلجی به دکن و حمله مغول به هند را به تصویر کشیده است. در منظومه «دول رانی خضرخان» یا منظومه «عشقیه» علاوه بر شرح عشق خضرخان به دختر راجع به گجرات، از کیفیت نشر اسلام در شبه قاره توسط سلاطین غوری صحبت کرده است. از دیگر کتاب‌های تاریخی او می‌توان به «نه سپهر» و «تغلق نامه» اشاره داشت.

سیدحکیم بینش شاعر افغانستانی با سؤال «آیا فارسی زبان مادری امیر خسرو دهلوی بود یا آن را فراگرفت؟»، سخنان خود را آغاز کرد و اظهارداشت: این سؤال به این دلیل مطرح می‌شود که می‌بینیم شاعران بزرگی مانند اقبال لاهوری نمی‌توانستند به فارسی خوب صحبت کنند اما به زبان فارسی شعرهایی دارند که آنها را جزء شاعران بزرگ فارسی قرار می‌دهد. این اعجاب برانگیز است. چرا که وقتی به یک زبانی شعر می‌گویی فقط الفاظ مطرح نیست؛ تمام فرهنگ و رسم و آیین آن زبان مطرح است.

وی گفت: از این نگاه هم اشعار امیر خسرو دهلوی قابل تأمل است. گفته شده است که او در کودکی و نوجوانی زبان و ادبیات فارسی را فرا گرفت و به فرهنگ فارسی علاقه بسیار داشت. بنابر این، این شگفت‌انگیز است که امیر خسرو دهلوی به زبان فارسی شعر می‌سراید و به اندازه‌ای اشعارش فصاحت و بلاغت دارد که به سعدی هندوستان مشهور می‌شود و بعدها بر شاعران بزرگی چون حافظ و جامی تأثیر می‌گذارد.

بینش با اشاره به قدرت زبان افزود: تا قرن نهم زبان و ادبیات فارسی از قوی‌ترین زبان‌ها بود. بزرگترین شاعران و سخنوران ما تا این قرن ظهور کرده‌اند. در واقع می‌توانیم بگوییم اوج قدرت زبان و ادبیات فارسی تا این زمان است. اگر در هندوستان شاعران بنامی مانند امیر خسرو دهلوی ظهور می‌کنند به خاطر قدرت زبان و ادبیات فارسی است. بنابراین اگر ما به توسعۀ قلمروز زبان فارسی فکر می‌کنیم، باید این زبان را تقویت کنیم. یکی از راه‌هایش تولید محتوای برتر است. تولید محتوای برتر می‌تواند دیگران را نیازمند یادگیری زبان و ادبیات فارسی کند

امیر خسرو دهلوی بر شاعران امیری می‌کرد

ساعده موافق پژوهشگر ادبیات مقاومت نیز در این نشست گفت: امیر خسرو دهلو ی، خسرویی است که بر شاعران امیری می‌کرد. او شاعری پارسی گوی بود که در دوره‌های بعد از خود به همراه حسن دهلوی نفوذ و تاثیر چشمگیری در میان شعرای ایران و هند داشت.

وی افزود: با توجه به اینکه امیر خسرو دهلوی ترک نژاد و هندی زاد بود کلمات ترکی و هندی در اشعارش دیده می‌شود. او در غزل‌سرایی پیرو سعدی بود و در اشعارش نظامی را به عنوان استادی مسلط به فن می‌ستود.

این پژوهشگر ادبیات مقاومت با قرائت شعر «بشکافت غم این جان جگرخواره ما را؛ یا رب چه وبال آمده سیاره ما را»، از امیر خسرو دهلوی سخنان خود را اینگونه خاتمه داد: به گمان این شعر را امیر خسرو برای دنیای امروز سروده است که وبالی بزرگتر از رژیم صهیونیستی در جهان کنونی وجود ندارد و هر لحظه شاهد پرپر شدن غنچه‌های سرزمین رسولان و پیامبران الهی هستیم.

در این نشست شاعران و هنرمندانی همچون علیرضا قزوه، سید مسعود علوی تبار، محمدعلی یوسفی، سیدحکیم بینش، نغمه مستشار نظامی، ساعده موافق، فاطمه نانی زاد، فاطمه مظفری، سارا عبداللهی فر، فاطمه ناظری، لیلی حضرتی، مهسا ایمانی، مریم فروزان کیا و سارا عبداللهی حضور داشتند.

غزل علیرضا قزوه که در استقبال از شعر امیرخسرو دهلوی سروده شد، بدین شرح است:

«و انسان هر چه ایمان داشت پای آب و نان گم شد

زمین با پنج نوبت سجده در هفت آسمان گم شد

شب میلاد بود و تا سحرگاه آسمان رقصید

به زیر دست و پای اختران آن شب زمان گم شد

همان شب چنگ زد در چین زلفت، چین و غرناطه

میان مردم چشم تو یک هندوستان گم شد

از آن روزی که جانت را اذان جبرئیل آکند

خروش صور اسرافیل در گوش اذان گم شد

تو نوح نوحی اما قصه ات شور دگر دارد

که در طوفان نامت کشتی پیغمبران گم شد

شب میلاد در چشم تو خورشیدی تبسم کرد

شب معراج زیر پای تو صد کهکشان گم شد

ببخش ای محرمان در نقطه ی خال لبت حیران -

خیال از تو گفتن داشتم امّا زبان گم شد»