تکه ای از تاریخ اراک دیگر وجود ندارد

امروز درست پس از دو سال و ۴۴ روز از آن واقعه، دیگر خانه ای تاریخ به نام حاج‌باشی در اراک وجود ندارد که برای حفظ آن دغدغه داشته باشیم، شب گذشته پای آن لودر گذاشتند و خاطرات و ارزش تاریخی این خانه با خاک یکسان شد.

خانه احمدقلی خان حاج‌باشی اراک که در انتهای خیابان جنت واقع شده بود، مربوط به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی اول بود و به توسعه اراک در دوره پهلوی مربوط می‌شد. این بنا دارای تناسبات هندسی طلایی در معماری بود، تزئینات خوبی داشت، بنایی متقارن قلمداد می‌شد و سیستم آبرسانی از قنات شهر را دارا بود و جزو خانه‌هایی با معماری ایرانی در اراک به شمار می‌رفت.

این بنا در آذرماه سال ۱۳۹۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، اما در نیمه آذرماه ۹۶ بخشی از آن توسط ورثه دچار تخریب شد و حدود یک سال و نیم پس از آن تخریب، ششم فروردین ماه ۱۳۹۸ نیز شهرداری لودر پایش گذاشت و مجددا دچار تخریب شد و شامگاه نوزدهم اردیبهشت ماه ۱۴۰۰ نیز رسما از جلوی دیدگان‌مان محو شد.

علیرضا ایزدی مدیرکل وقت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی در یازدهم فروردین ماه ۱۳۹۸ در گفت و گو با ایسنا، پس از تخریب این بنا که به گفته شهرداری برای جلوگیری از خطر ریزش انجام شده بود، بیان کرده بود: خانه حاج‌باشی یک ملک ثبتی است و انتظار می‌رفت که شهرداری اراک برای حفظ جان شهروندان از خطرهای احتمالی و جلوگیری از سقوط و تخریب بنا روشی دیگر را بکار می گرفت.

وی گفته بود: شهر اراک شاید ۱۰ تا ۲۰ خانه قدیمی و تاریخی داشته باشد که این روش و سبک کاری از سوی مدیریت شهری درخصوص این بناها درست نیست. ملک حاج‌باشی به لحاظ تاریخی، هویتی و ملی برای میراث فرهنگی بسیار ارزشمند است، اما این ملک متعلق به ورثه است که برای فروش آن رقم ۱۳ میلیارد تومان را اعلام کرده‌اند و قطعا میراث فرهنگی امکان تملک و خرید آن را ندارد، هرچند حتی اگر این ملک تخریب هم بشود به لحاظ ثبتی بودن آن، نقشه و موقعیتش حفظ می‌شود، اما حفظ چنین بناهای تاریخی و ارزشمندی باید به مطالبه عمومی تبدیل شود و در فضای به دور از تنش از آن حراست شود.

ایزدی گفت: متاسفانه بنای حاج‌باشی سال ۹۶ نیز توسط ورثه دچار تخریب ایوان شد و تقریبا چیزی از این بنای ملی و ارزشمند باقی نماند، اما هویت شهر اراک محسوب می‌شود و انتظار می‌رود که حرمت این میراث به عنوان هویت فرهنگی حفظ شود.

به گزارش ایسنا، شب گذشته در جریان تخریب، هیچ حرمتی برای این هویت فرهنگی حفظ نشد و سوال اینجاست که چطور به یکباره چنین بنای ثبت ملی شده ای، آنهم شبانه، بدون هیچ گونه زمینه چینی زیر تیغ تیز لودرها می رود و تخریب می شود؟

۸۰ درصد بنا تخریب شده بود

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی در گفت و گو با ایسنا در این خصوص اظهار کرد: متاسفانه به دلیل تخریب های سال های گذشته عملا چیزی از خانه حاج باشی باقی نمانده بود و ۸۰ درصد بنا تخریب شده بود و مالکین هم هیچ همکاری جهت حفظ این بنا نداشتند.

مصطفی مرزبان تصریح کرد: مالکین و ورثه مدعی بودند که بنا بدون رضایت آنها ثبت ملی شده است و در طول این سال ها پیگیر خروج این خانه از فهرست آثار ملی بودند.

با رای دیوان، خانه از فهرست آثار ملی خارج شد

وی اظهار کرد: از ابتدای سال ۱۳۹۹ رای دیوان عدالت اداری مبنی بر خروج بنا از فهرست آثار ملی صادر شد و در خردادماه ۱۳۹۹ نیز رای قطعی خروج صادر و ابلاغ شد، اداره کل میراث فرهنگی با وجود آنکه اعتبار لازم جهت تملک و مرمت بنا را نداشت، از ابتدای سال گذشته تاکنون تمام مقاومت و تلاش خود را برای حفظ این خانه کرد، اما در نهایت دستور تخریب صادر شد.

مرزبان با بیان اینکه موقعیت این ملک بسیار خاص بود، به دلیل تخریب های گذشته به محلی برای تجمع معتادین تبدیل شده بود و وضعیت استحکام بنا خطراتی برای عابرین و شهروندان داشت، گفت: با توجه به تمامی جهات و رای دیوان، معاون دادستان مکاتبه کرد و برای حفظ و تامین جانی شهروندان دستور تخریب به شهرداری داده شد.

میراث فرهنگی در جریان زمان تخریب نبود

وی با تاکید بر اینکه البته میراث فرهنگی نیز در جریان تخریب نبود و حوالی ساعت ۲۳ شب گذشته از تخریب مطلع شد، افزود: متاسفانه در طول این سال ها به دلیل تخریب ها چیزی از بنا باقی نمانده بود و به دلیل اینکه این خانه تاریخی دارای مالک خصوصی بود و تمایلی هم برای مرمت اضطراری نداشتند، میراث فرهنگی حتی موفق به نصب یک داربست برای رفع خطر نشد چراکه مالکین با اصل کار مخالف بودند و تخریب بنا با رای قطعی دیوان مبنی بر خروج خانه از فهرست آثار ملی، انجام گرفت.

به گزارش ایسنا، درست است که خانه حاج‌باشی اراک به تلی از خاک در انتهای خیابان جنت تبدیل شده بود و به گفته مسئولان فقط ۲۰ از بنا باقی مانده بود، اما مسلما و حتما این خانه به لحاظ تاریخ و معماری چیزی در خود داشته است که در فهرست آثار ملی قرار گرفته بود، اینکه ورثه و مالکین به راحتی می توانند حکم بگیرند و دست روی میراث تاریخی و و فرهنگی این سرزمین بگذارند با هیچ قاعده و معادله ای همخوان نیست، اگر این خانه ارزشی نداشت نباید هیچ گاه در فهرست آثار ملی کشور قرار می‌گرفت و اگر ارزش داشت باید حتی با تخریب ۸۰ درصدی با چنگ و دندان حفظ می شد و مالکین راضی می شدند، اما به هرحال دیگر چیزی به نام خانه تاریخی حاج‌باشی در اراک وجود ندارد.

نکته قابل توجه از آنچه بر سر خانه حاج‌باشی آمد، نوعی از ناتوانی در قبال نگهداری از آن دسته از میراث فرهنگی است که در اختیار مالکان شخصی هستند. اینگونه ابنیه که عموما در مناطق پر ارزش شهرها از نظر موقعیت مکانی قرار دارند همواره در معرض تهدید تغییر کاربری آنهم از نوعی تخریبی آن قرار دارند و این امر منشا صدماتی زیادی برای این آثار تاریخی است، این مشکلی است که باید برای رفعش چاره ای اندیشید وگرنه بناهای بسیاری در این کشور به سرنوشت تلخ خانه حاج‌باشی دچار خواهند شد.

منبع: ایسنا