میراث اجازه دستکاری در عرصه آثار ثبت جهانی را ندارد/ خطر فرونشست زمین تنها برای آثار باستانی نیست، شهرها و روستاها نیز در خطرند

پگاه ماسوری: اگرچه مساله آسیب دیدن آثار تاریخی و باستانی ایران، به دلیل عدم حفاظت درست، موضوع تازه ای نیست، اما این روزها پس از به گوش رسیدن اخبار مختلف درخصوص جدی‌تر شدن خطر فرونشست خاک های ایران و برداشت‌های مختلفی که از سخنرانی عزت‌الله ضرغامی پس از بازدید از پاسارگاد صورت گرفت، دوباره موضوع داغ شد و این نگرانی پیش آمد که ممکن است آثار باستانی باقی مانده از دست برود و طبیعتا دیگر هرگز به دست نمی آید.

 

برای بررسی بیشتر ماجرا با دکتر کامیار عبدی، دکترای باستان شناسی از آمریکا  و استاد باستان شناسی دانشگاه شهید بهشتی به گفت‌وگو نشستیم تا آنچه که این روزها مورد بحث و گمانه زنی قرار می گیرد را واکاوی کنیم. در ادامه حاصل این گفت و گو را می خوانید:

سرنا: چه مسائلی ممکن است آثار باستانی ایران را که ثبت جهانی شده اند را از لیست میراث فرهنگی جهان توسط یونسکو خارج کند؟

عبدی: آثاری که ثبت جهانی شده اند، برای حفظ و نگهداری حریم و عرصه شان قوانین جدی و سختی دارند. در عرصه و حریم آثار ثبت شده هیچ گاه نباید کاری کرد که حتی کوچکترین احتمال برای آسیب دیدن آن بنا وجود داشته باشد چه برسد به آنکه شرایطی ایجاد شود که حریم بنای تاریخی، مستقیما آسیب ببیند.

حتی اگر باستان شناسان نیز بخواهند در آن محوطه کار کنند باید از هیات امنای محوطه مجوز داشته باشند. هیات امنای آن بنا، شامل افراد مختلف داخلی و خارجی است و از رئیس محوطه تا کارشناسان ارشد وزرات میراث فرهنگی کشور و استان، مقامات استان و نیز یونسکو باید تایید کنند. در سایر موارد حق هیچ گونه دخل و تصرفی در عرصه وجود ندارد.

سرنا: اگر طرحی داده شود که قوانین مصوب عرصه را نقض می کند، مثلا کشاورزی در حریم پاسارگاد، آن وقت چه اتفاقی می افتد؟

عبدی:  ببینید این بحث سال هاست که مطرح شده؛ در حریم پاسارگاد چند بنای تاریخی در دشتی آزاد و وسیع قرار دارد و مردم در اطراف آن مشغول زندگی هستند. خب طبیعتا مسائلی از قبیل کشاورزی، سیم کشی برق و مخابرات، آبیاری، گازکشی و... برای رفع نیاز مردم آن منطقه همیشه به میان آمده و درعمل این کارها در حدود حریم انجام شده است.

اما در عرصه پاسارگاد که بناهای آرامگاه کوروش، تخت مادر سلیمان، کاخ هایی که مابین‌شان قرار دارد، امکان پذیر نیست. البته در میان این بناها زمین های خالی وجود دارد که همیشه در موردشان بحث و اختلاف نظر وجود داشته است. برخی می گویند این زمین ها متعلق به مردم است. اما پس از ثبت جهانی زمین های اطراف عرصه پاسارگاد یا از مردم خریداری شد یا به آن‌ها زمین جایگزین داده شد.

به همین خاطر دستکاری در عرصه محوطه میراث فرهنگی دارای ثبت جهانی، غیرممکن است و نمی شود قوانین را نقض کرد.

سرنا: حتی اگر وزیر میراث چنین اجازه ای بدهد؟

عبدی: وزارت میراث فرهنگی نیز هیچ‌گاه، نه چنین اجازه ای خواهد داد و نه می تواند بدهد. مثلا چند سال پیش، خواستند که زیر میدان نقش جهان مترو بکشند و قرار بود مترو در حدود 20 الی 30 متر زیر زمین احداث شود. به هر حال حرکت قطار به طور مداوم می توانست لرزش هایی ایجاد کند. حتی اگر بتن می‌ریختند و همه جا هم عایق می شد، به هر حال عرصه محوطه را مخدوش می‌کرد و این مساله غیرقانونی است. همین امر، موجب متوقف شدن پروژه کشیدن مترو در آن منطقه شد.

در کل باید گفت حتی وزارت میراث فرهنگی هم اجازه دستکاری عرصه میراث دارای ثبت جهانی را ندارد چراکه این محوطه از حوزه اختیارات تام وزرات خارج است و یونسکو نیز در مدیریت آن دخیل است.

یونسکو برای حفظ آن اثر و جلوگیری از تخریب آن اهرم های فشاری دارد. از جمله آن که بنا را در لیست آثار در معرض خطر قرار دهد و با اولین آسیب جدی، آن را از لیست، خارج کند که این امر باعث خدشه‌دار شدن آبروی ایران در عرصه بین المللی خواهد شد.

سرنا:آیا از بین آثار باستانی ایران که در فهرست میراث جهانی قرار دارند، اثری در فهرست آثار در معرض خطر وجود دارد؟

عبدی: خیر فعلا؛ تا جایی که من اطلاع دارم چنین چیزی فعلا وجود دارند.

سرنا: یکی از مهم ترین مسائلی که امروزه در رابطه با آثار باستانی ایران مطرح است، قرار گرفتن آن ها در معرض خطر فرونشست است؛ شاید علت این امر برای عده بسیاری ناشناخته باشد، می‌شود تا حدودی در این خصوص توضیح دهید؟

عبدی: علت بروز چنین مشکلی را باید در میان سیاست‌های غیرکارشناسانه و غیرعلمی حوزه‌های کشاورزی دانست. حفر چاه و تخلیه آب سفره‌های زیرزمینی فقط موجب آسیب دیدن آثار باستانی نمی‌شوند بلکه برای سایر نقاط نیز مشکلات و آسیب‌هایی را موجب می شود.

مثلا در مرودشت در هر چند ده متر یک پمپ آب دیده می شود که از طریق آن، سفره‌های آب زیرزمینی در حال تخلیه است. در گذشته برای دسترسی پیدا کردن به سفره‌های آب زیرزمینی، شاید تنها نیاز به حفر پنجاه متر چاه بود اما اکنون ممکن است نیاز باشد که بیش از 300 یا 400 متر، چاه حفر شود تا بتوان به سفره‌های آب زیرزمینی دست پیدا کرد.

یکی از کارکردهای سفره آب زیرزمینی حفظ حجم خاکی است که روی آن قرار داد. طبیعتا اگر این سفره‌های آب زیرزمینی به مرور تخلیه شوند، بین سطح زمین و لایه زیرین آن که تا پیش از تخلیه سفره‌های زیرزمینی، مملو از آب بود، خلائی به وجود می آید که در نتیجه آن زمین ها دچار فرونشست می شود. این مساله زنگ خطری برای کل ایران است و نه فقط محوطه های باستانی.

مناطقی که در آن ها کشاورزی بیشتری انجام شده، اکنون اوضاع وخیم تری دارند و خطر فرونشست زمین به آن ها بسیار نزدیک‌تر است. هرچند که در مناطق دیگر نیز این اتفاق، خیلی دورهنگام نیست.

مساله دیگری نیز در رابطه با سفره های آب زیرزمینی وجود دارد، ممکن است فردی در زمین کشاورزی خود اقدام به حفر چاه کرده باشد و به یک سفره آب زیرزمینی رسیده باشد، اما این سفره آب زیر زمینی مساحتش بسیار بیشتر از زمین آن کشاورز باشد و تا 50 کیلومتر و حتی بیشتر نیز ادامه داشته باشد. مدت زمانی فروپاشی آن بستگی به استحکام خاک آن منطقه دارد. به همین خاطر گاهی شاهد آن هستیم که به خاطر استفاده از آب سفره های زیرزمینی در خارج از شهر، بخشی از یک منطقه شهری که کیلومترها با آن زمین کشاورزی فاصله دارد، دچار فروپاشی خاک شود.

شاید برخی از افراد، پس از دیدن فرونشست زمین در داخل شهر بگویند، خب چاهی در داخل شهر که حفر نشده، پس چرا، چنین اتفاقی افتاد در حالی اگر به صورت ریشه ای این مساله بررسی شود به این نتیجه خواهیم رسید که باید مساحت سفره آب زیرزمینی را نیز در نظر گرفت. هر چند دیر یا زود تمامی اراضی که سفره های آب زیرزمینی شان تخلیه شده است دچار فرونشست خواهند شد.

سرنا: آیا می توان با درآمدهایی که از طریق گردشگری کسب می شود، مشکلات معیشتی و مالی مردمانی که در اطراف حریم های باستانی زندگی می کنند را رفع کرد؟

عبدی: بله قطعا؛ اما فقط در صورتی می توان در ایران به درآمد گردشگری متناسب با ثروت‌های باستانی این خاک، دست یافت که برخی از سیاست ها و قوانین اجتماعی در خصوص برخورد با توریست ها و گردشگران دچار تحول و ارتقاء شوند.