قصه تکراری «سوتی» در تلویزیون/ آیا همیشه پای یک مجری در میان است؟

«بینندگان عزیز! همین‌جور که از اسمش پیداست برنامه زنده است و...» شاید این رایج‌ترین و دم دستی ترین جمله‌ای است که مجریان تلویزیونی بعد از هر اتفاق غیر مترقبه ای بر زبان می آورند تا گافی که روی آنتن زنده اتفاق افتاده را جمع کنند.

از این طریق، هم بعدا پاسخی برای مدیران تلویزیون دارند و هم توانسته اند به خاطب القاء کنند که این اتفاق عمدی نبوده و نخواسته ایم برنامه ریزی شده چنین رویدادی را رقم بزنیم. حالا این اتفاق گاهی می‌تواند اظهار نظر خارج از چارچوب یک مهمان باشد یا گفتن یک جمله اشتباهی، قطع ناگهانی برنامه و حتی ترک ناگهانی برنامه از سوی مهمان. اتفاقاتی که گاهی آن قدر غیرمترقبه است که هیچ‌کدام از این جملات  کلیشه‌ای هم نمی‌توانند به عادی‌سازی فضا کمکی بکند.

وقتی یک مهمان هم زمان در ۲ برنامه زنده حضور دارد!

از جمله این رویدادها که با اندکی جستجو در فضای مجازی به حجم بسیاری از آنها برمی خوریم، می توان به همین شب یلدا اشاره کرد. وقتی که یک مهمان هم زمان در دو شبکه توفیق حضور یافته بود!

در بخشی از یلدای دوصفر، در حالی که آرم «زنده» برآن حک شده بود، رشید کاکاوند، حافظ‌خوانی کرد. این بخش از برنامه، هنگامی روی آنتن رفت، که این شاعر و پژوهشگر ادبیات فارسی، مهمان برنامه زنده شبکه چهار تلویزیون هم بود. تصاویر و ویدئوهای حضور زنده و هم‌زمان این مهمان در یک لحظه در دو شبکه، از همان شبِ چله، در فضای مجازی دست به‌دست و حاشیه‌ساز شد. به دنبال این سوتی، مدیر گروه ادب و هنر شبکه چهار، تاکید کرد که برنامه آن‌ها زنده و «یلدای دوصفر» شبکه دو، ضبط شده بوده است؛ ادعایی که رشید کاکاوند هم بر آن مهر تایید زد.

در ادامه منصور ضابطیان ، مجری یلدای دوصفر، نیز در ویدئویی که در فضای مجازی منتشر کرد، همراه با عذرخواهی از مخاطبان، این رویداد را به تکنیک زنده‌نمایی منتسب کرد و توضیح داد: برای برنامه‌هایی که جنبه خبری ندارند و قرار نیست در آن خبری ارائه شود، مثل همین حافظ‌خوانی، تکنیک زنده‌نمایی، یک تکنیک خیلی عادی است که ما هم از آن استفاده کردیم. البته که یک نوع ناهماهنگی صورت گرفت و طبق خبری که دوستان در شبکه چهار سیما داده بودند، قرار بود برنامه آقای دکتر کاکاوند، ساعت ۱۲ تمام شود و در نتیجه، این بخش از برنامه ما که حدود ساعت ۱۲ و ۱۰ دقیقه پخش می‌شد، عادی جلوه می‌کرد، ولی این اتفاق نیفتاد و همپوشانی دو شبکه، باعث تکدر خاطر برخی از دوستان شد که از آن‌ها عذرخواهی می‌کنیم.

ضابطیان در پایان گفت: آن کلمه زنده‌ای که حک شده بود، طبیعتا به خاطر حضور همان موقع بنده در استودیو بوده است. چون استودیوی ما در خارج از سازمان هم بود، امکان رصد کردن این‌که هر دو برنامه باهم پخش می‌شوند را هم نداشتیم و خب طبیعی است که اگر این امکان بود، یک جابه‌جایی صورت می‌دادیم که این سوء‌تفاهم پیش نیاید.

وقتی مهمانان از الفاظ پیش بینی نشده استفاده می‌کنند

مهمان‌های تلویزیونی در برنامه‌های گفت وگو محور همیشه می‌توانند از اصلی‌ترین فاکتورهای جذابیت در دیده شدن یک برنامه تلویزیونی به‌حساب بیایند، طبیعتاً به همین میزان هر اتفاق خارج از چارچوبی که حول محور مهمان یک برنامه تلویزیونی بیفتد می‌تواند برای آن برنامه دردسرساز باشد. برخی چهره‌های تلویزیونی‌ دعوتشان در یک برنامه «زنده» می‌تواند برای عوامل آن برنامه تلویزیونی خطرناک و دردسرساز  باشد؛ مهمان‌هایی که برخی از آنها رفتارهای غیرمعمول داشته‌اند، برخی دیگر حرف‌های خارج از چارچوب و نابجا زده‌اند و بعضی دیگر هر از گاهی لابه‌لای داشتن صراحت لهجه در جملاتشان مرز باریک بین «رک‌گویی» را با «رکیک گویی» اشتباه گرفته‌اند.

در این میان می‌توان به بیوک میرزایی اشاره کرد. او چندی پیش مهمان یک برنامه صبحگاهی در شبکه پنج با اجرای مصطفی امامی بود. در بخشی از این برنامه تصاویر مختلفی پخش میشد که مهمان برنامه نظر خود را درباره آن اعلام می کرد. او هنگام نمایش تصویر رییس قوه قضاییه از کلمه ای استفاده کرد که بعد از آن به خاطر به کار بردن چنین واژه ای عذرخواهی کرد. او درباره استفاده از این کلمه گفت: چرا باید به آدمی که هیچ آسیبی به زندگی من نزده چنین حرفی بزنم؟ وی گفت: معذرت می خواهم که چنین اتفاقی افتاد و همه این عزیزان برای من محترم هستند.

وقتی مهمان برنامه روی آنتن زنده قهر می‌کند

گاهی اوقات هم پیش می آید که مهمان برنامه تحمل فضای برنامه را به هر دلیلی در خود نمی بیند و اقدام به ترک استودیو می کند. در این زمینه به طور حتم قهر مسعود فراستی در برابر آرش ظلی‌پور ، یکی از جنجالی‌ترین قهرها روی آنتن زنده تلویزیون بوده است. مجری من و شما که موضوعات عجیب و غریبی از بدتیپ بودن تا دو بار ازدواج کردن مسعود فراستی را در برنامه مطرح کرد باعث شد تا سرانجام طاقت مهمان برنامه طاق شود و با عذرخواهی آنتن زنده را ترک کند. البته این  قهر کردن برای مجری برنامه گران تمام شد و او برای مدتی نتوانست دیگر در برنامه های تلویزیون حضور پیدا کند.

البته از این دسته قهرها پیش تر هم اتفاق افتاده است. به عنوان مثال یک بار مهمان برنامه آفتاب شرقی به دلیل کمبود وقت و نیمه تمام ماندن صحبت‌هایش، استودیوی برنامه را ترک کرد.یا چند سال پیش پروفسور کردوانی در حین پخش گفتگوی زنده از تلویزیون، استودیو برنامه را ترک کرد.

درباره ترک برنامه می توان به مهدی فخیم‌زاده هم اشاره کرد. او در برنامه زنده «سینما دو» درباره بیانیه تهیه‌کنندگان پیرامون دستمزد بازیگران صحبت می‌کرد بعد از ارتباط تلفنی با لاله اسکندری و معطلی در استودیو با بیان این مطلب که چنین چیزی در برنامه نبوده، بعد از پخش آیتمی بدون خداحافظی برنامه را ترک کرد.

قصه تپق‌هایی که تمامی ندارد

ماجرای گاف ها و سوتی هایی که در تلویزیون روی می دهد، فقط مختص رسانه ملی نیست. این رویدادها در تمام شبکه های تلویزیونی روی می دهند و نمی توان گفت که آیا روزی پایانی برای آن رقم می خورد یا خیر؟ این تپق ها بیشتر البته از سوی گویندگان خبر روی می دهد و معمولا اشتباه در تلفظ کلمات روی می دهد یا اشتباه خواندن آنها. از جمله معروفترین این تپق ها هم متعلق به محمدرضا حیاتی است که سفر به قطر را قطر به سفر خواند.

بالاخره مقصر این گاف‌ها کیست؟

همان طور که گفته شد، این گاف ها و سوتی ها تا زمانی که برنامه ها به صورت زنده پخش می شوند، وجود دارند اما مقصر کیست؟ برنامه زنده، مجری، مهمان و یا عوامل دیگر منجر به وقوع گاف یا سوتی می شوند؟ در این باره با محمدتقی فهیم منتقد سینما و تلویزیون گفت و گویی داشتیم. او در این باره به ایرنا درباره تعریف سوتی در برنامه های زنده تلویزیونی گفت: هر آنچه که غیر روال عادی باشد و خارج از طرح و برنامه و عرف جامعه باشد سوتی به جساب می آید از اشتباه های املایی و تلفظ اشتباه تا اشکال های تدوین و پخش همگی جزو سوتی ها است و هر چیزی که غیر متعارف باشد.

وی ادامه داد: چند عوامل دست به دست هم می دهد تا چنین اتفاقی بیفتد. اولین مسئله در پیشگیری از اجتمال سوتی برنامه زنده و غیر زنده است و عموما سوتی ها در برنامه های زنده رخ می دهد و اگر در برنامه های غیر زنده و ضبطی رخ دهد معلوم می شود که عوامل و برنامه ساز از ماجرا خیلی پرت هستند که امثال این را هم داشتیم.

فهیم: درصدی از سوتی ها اجتناب ناپذیر است

وی ادامه داد: درصدی از این سوتی ها هم اجتناب ناپذیر است و در دنیا هم بوده است. فرض می کنیم که مجری حال خوبی نداشته باشد و اتفاق های پیش بینی نشده ای در پشت صحنه رخ دهد که درصدی از خطا وجود دارد. اما زمانی است که سوتی ها از حد درک و فهم مجری هم آن طرف تر است. یعنی که نشان می دهد مجری مسلط نیست و ممکن است توسط کارشناسان و مدعوین این اشتباه ها و سوتی ها وجود دارد و ممکن است برخی از اینها با دوربین آشنا نباشند. اما طبعا برای مجری ها کمتر این آوانس را قائلیم به این خاطر که مجری باید حتما مسلط باشد و متن را خوانده باشد و تمرین کرده باشد و تسلط در جواب دادن و فی البداهه پاسخ دادن را بلد باشد. بنابراین در حیطه اجرا ما بیشترین سوتی ها را می بینیم.

فهیم در ادامه بیان داشت: اگر مجری حرفه ای باشد می تواند ماجرا را جمع و رفع و رجوع کند و حرف در حرف ببرد و فرصت ندهند که آن کلمه به درستی ادا شود و یا مهمان را به سمتی هدایت کند که حرفش را تصحیح کند. البته از بازیگری مثل بیوک میرزایی خیلی انتظاری نمی رود چون به هر حال اینها بازیگر هستند و مقصر نیست. همیشه در انتخاب مهمان ها بیشترین دقت باید قبل از برنامه انجام شود و باید با مهمان صحبت شود و با توجه به درک و فهم و سطح سواد و بینش و سمت گیری های سیاسی و سو گیری اجتماعی و ... مسائلی است که تهیه کننده ها باید نسبت به مهمان ها داشته باشند. از طرفی ژانر برنامه خیلی مهم است که در برنامه های سرگرمی ممکن است خیلی موارد گفته شود اما در برنامه های جدی همچنان اینها را متوجه مهمان نمی دانم یعنی مهمان را مبرا از این موارد می بینم و احتمال اشتباه برای مهمان وجود دارد.

این منتقد در ادامه عنوان داشت: در هر حال این سوتی ها در برنامه های زنده تلویزیونی را تقصیر تهیه کننده و برنامه ساز و مجری می دانم و آنها باید توانایی و تسلط بر فضا و کلام را داشته باشند. مقصر به این مفهوم که باید اشتباه های مهمان را جمع و رفع و رجوع کنند. البته که همه اینها دست به دست هم می دهد و همه افراد در این اشتباه مجری یا مهمان مقصر هستند. برای مثال اگر مجری نتواند در همان لحظه کار را جمع کند از پشت صحنه باید به او اشاره ای شود و کمکش کنند تا بحث خاتمه یابد و حاشیه ساز نشود و اینها به تجربه مجریان برمی گردد که مجری های با تجربه  نمی گذارند کار به اینجاها برسد و وقتی کم تجربگی باشد همین می شود و مجری به جای اینکه حواسش به حرف های مهمان باشد به این فکر می کند که سوال بعدی اش چه باشد و اینها نشانه ضعف است. درست است که مهمان ها مقصرند اما مسئول اشتباه های برنامه و پاسخگویی نیستند. اگرچه گفته می شود مهمان مسئول حرف های خودش است اما به نظرم اینطور نیست و مای برنامه ساز بر اساس شناخت مان از مهمان،‌ او را دعوت می کنیم و حرف هایی می زند و ماییم که تعیین کننده هستیم و مسئولیت او هم گردن برنامه ساز است و با بررسی پرونده اش به شناختی از او می رسیم.

تلویزیون سلبریتی محور شده است

وی افزود: الان تلویزیون سلبریتی محور شده است و همه به دنبال آدم مشهور هستند و این آدم ها هم خطا پذیرند، ‌اما خب جامعه نسبت به آنها اغماض می کند به این دلیل که افراد شناخته شده ای هستند و این روند روند خطاسازی است به ویژه در شرایط فعلی جامعه ما که دست خوش التهابات اجتماعی و سیاسی و ... است دعوت از مهمان با تهیه کننده است. در مجموع می خواهم بگویم ما نباید تهیه کننده و مجری ها را مبرا از سوتی های برنامه بدانیم و به سمتی برویم که بخواهیم مهمان را مقصر جلوه دهیم. مهمان ها را برنامه ساز انتخاب می کند و مسئولیتش هم به عهده او هست.

وی در ادامه درباره اینکه در این برنامه های زنده همه اتفاق ها و در عبارتی کاسه و کوزه ها بر سر مجری می شکند، افزود: مگر مجری این برنامه بیوک میرزایی ممنوع التصویر شده؟ نه. برنامه ها مجری محور است و بقیه عوامل کاره ای نیتسند. چون سیستم سلبریتی محور است بنابراین به سراغ مجریانی مثل رشیدپور و فرزاد حسنی می روند که بهترین مجری در کارهای غیر تخصصی و اجتماعی هستند و این افراد همه کاره برنامه هستند و تهیه کننده هم در برنامه هایی که اینها باشند، کاره ای نیست. در برخی برنامه ها تهیه کننده ها مهم هستند البته تا جایی مهم هستند که مجری را انتخاب کنند. اما از آنجایی که به سمت آدم های معروف چه به عنوان مجری و چه مهمان می روند، آن برنامه به برنامه ای تبدیل می شود که مجری همه کاره آن می شود. ما الان بهترین آدم ها و صاحب نظرانی را داریم که چرا آنها را به تلویزیون نمی آورند؟ حتی خیلی از مجریان ممنوع الکار هستند چون عرصه را برای آنها باز می گذارند و آنها هم همه کاره می شوند و سوار کار می شوند و بنابراین برنامه را با خود می برند. چرا؟ چون می گویند ما هوادار داریم و مشهوریم. اما در بدو همه انتخاب ها تهیه کننده عامل اصلی است. اگر ما تهیه کننده های قدرت مند از همه نظر داشته باشیم این اتفاق ها کمتر می افتد و ما حتی در انتخاب مجریان هم وقتی تهیه کننده ها سطح سوادشان همین حد است و مجریانی می آورد که این اتفاق ها هم می افتد. مثل سینما که هر چه تهیه کننده متخصص تر باشد بهتر می تواند همه کار را جمع کند و خروجی بهتری ارائه می دهد.

این افراد یک شبه تهیه کننده شده‌اند!

وی ادامه داد: ما الان خیلی از تهیه کننده های تلویزیون را می شناسیم که یک شبه تهیه کننده شدند و فکر می کنند تهیه کنندگی یعنی اینکه رابطه ای با سلبریتی داشته باشند و بتوانند آنها را به برنامه بیاورند و این یک امتیاز برای تهیه کننده است. اگر تهیه کننده ای قدرت جلب سلبریتی ها را نداشته باشد کنار گذاشته می شود و تلویزوین الان دانش و تخصصی محور نیست و سلبریتی محور شده و به جای اینکه مستعدها را بیاورند و معروفشان کنند، ‌مشهورها را می آورند تا بقیه را سرکوب کنند بنابراین سوتی اجتناب ناپذیر است و با این سطح مجری گری در تلویزیون ما و تهیه کننده هایی که الان هستند به نظرم ماجرا بدتر است و به همین دلیل است که خیلی برنامه ها دیگر زنده نیست. از سویی در دنیا کارهای زنده بیشتر از ایران است و اتفاقا مخاطبان زیادی هم دارد و کارهای ضبطی مخاطبان کمتری دارند. تلویزیون الان دارد از جیبی می خورد که یک روز می شود انبانی علیه خودشان.

وی درباره اینکه اگر مجری بتواند سوتی را خوب جمع کند، باز هم مقصر او است؟ گفت: نه اتفاقا این یک امتیاز برای او است. مجریانی داشتیم که همان زمان عکس العمل نشان دادند و مسیر بحث را عوض کردند. مجریانی که الان بهترین شدند به این دلیل بهترین شدند که در این حیطه تخصص داشتند و بلد بودند کار را جمع کنند که حالا به دلیل برخی اشتباه هایشان کنار گذاشته شدند. اما کنار گذاشته شدن این افراد بعید می دانم به دلیل سوتی هایشان باشد بلکه به خاطر مسائل حاشیه ای ناشی از چهره شدنشان است.

سلطان محمدی: برخی مجری‌ها توجیه نیستند!

حسین سلطان محمدی منتقد سینما و تلویزیون نیز در گفت و گو با خبرنگار ایرنا درباره اینکه اساسا سوتی در برنامه زنده تلویزیونی چطور تعریف می شود؟ گفت: به صورت عادی ممکن است در برنامه زنده اتفاق های ناگهانی رخ دهد که خلاف مسیر پیش بینی شده برای برنامه باشد که این اتفاق ها قطعا باید با جریان عمومی فرهنگی در کشور و جریان عمومی سیاسی موجود در کشور هماهنگی داشته باشد. در اصل یک ناهماهنگی و ناگهانی نسبت به پیش بینی عادی می تواند سوتی در برنامه زنده تلویزیونی خطاب شود.

وی ادامه داد: برخی مجری ها خیلی توجیه نیستند و پختگی لازم را ندارند و کنترلی روی خودشان ندارند و با کمترین بازیابی مستمر و آموزش ضمن خدمت مستمر و کمترین سابقه مجری گری وارد اجرا می شوند و یک باره می روند در فاز گفتن مباحث و کلماتی که در ساختار آرمانی و ارزشی و سیاست گفتاری رسانه تعریف نشده است.

چرا سوتی‌ها سر مجری خراب می‌شود؟

این منتقد همچنین افزود: برخی اوقات هم می بینیم که مهمان ها نسبت به حضور در یک برنامه زنده توجیه نیستند و بر همین اساس کلماتی را بیان می کنند. البته برخی مهمان ها هم فکر می کنند یک فرصت طلایی بدست آوردند و فارغ از اتفاق هایی که خواهد افتاد حرف خودشان را می زنند. همه اینها نشان می دهد که قدرت و تریبون رسانه را نباید به دست هر مهمانی سپرد. وقتی مجری هم توجیه نباشد باعث می شود همه اتفاق ها و به اصطلاح کاسه و کوزه ها سر او خراب شود. در صورتیکه بارها دیدیم مجری های خبر به بهانه کمبود زمان، ‌خیلی سریع وارد بحث اصلی می شوند. سوتی های برنامه های زنده به دو دلیل روی سر مجری خراب می شود و آنهم این است که مجری تبحر ندارد و با کمترین تجربه وارد اجرا می شود و فکر می کنند فقط باید ظاهر خوبی داشته باشد و اینکه برخی صحبت ها که به اشتباه می گویند چرا این مجری نظر کارشناسی می دهد؟ یعنی مجری را ربات و مهره ای می دانند که هر چه به او گفتند بگوید. وقتی اینطور تصور می شود مجری به کوشش و ظواهر توجه دارد و اگر واقعا مجری اینگونه تصور می شود که نباید دخالت کند و کارشناس نیست، پس اینجا لازم می شود که کارگردان و نویسنده برنامه در گوشی که در گوش مجری است به مجری بگویند که جلویش را بگیر و بگو گزارشی می خواهیم پخش کنیم و به هر طریقی بحث را عوض کند. وقتی در اتاق فرمان کار را رها می کنند نتیجه همین می شود. باید حواسشان به این جزئیات باشد و یا صدای میکروفون فرد را قطع کنند و تصویر دیگری پخش کنند و امثال این.

برنامه زنده مجری متخصص می‌خواهد

وی افزود:‌ برنامه زنده مجری متخصص می خواهد. در ماجرای سوتی دادن مجری ها و مهمان ها در برنامه های زنده تلویزیونی هر فردی سهمی دارد و نمی تواند نوک پیکان اتهام را به سمت فرد مشخصی نشانه گرفت و از تهیه کننده گرفته تا کارگردان و نویسنده و حتی خود شبکه هم در این ماجرا مقصر هستند.وقتی یک کلمه ای در می آید کسی به این دقت نمی کند که موضوع چیست؟ برای مثال همین ماجرای بیوک میرزایی. یکی از خطاهای تلویزیون این است که بدون شناخت از وضعیت و ظاهر و اندیشه هنرمند او را به برنامه تلویزیونی می آورد. اصلا بیوک میرزایی را با آن سن و سال برای چه می آورید؟ باید گفت اگر سوالی هم از هنرمند می پرسید درباره هنر بپرسید نه سیاست. بعد هم توجیهی که می کند این است که می گوید من گفتم قالپاق و برخی ها می زنند قالتاق. بعد می گوید فکر کردم مهران رجبی را می گویید که گفتم قالتاق و من با او شوخی دارم.

این منتقد سینما در همین زمینه ادامه داد: بلافاصله ذهن من به سمت اخراجی های ۲ می رود که مهران رجبی هم در آن بازی می کرد و بدون اینکه روی این فیلم ریز شوم و ببینم این کلمه از روی چه درآمده است می توانم به سادگی قبول کنم که توجیه بیوک میرزایی درست است. اما این خطای تلویزیون و برنامه ساز است. الان هم بیوک میرزایی خیلی شهرت بالا و فراگیر نفوذی ندارد و شبکه پنج هم شبکه استانی است و از طریق فضای مجازی و اپلیکیشن های مختلف قابل رویت است. یاد ماجرای مدیر شبکه کیش و پخش فیلم جکی چان افتادم که بعد از آن سمت بالاتری گرفت و انگار که همه اینها عامدانه بود.

وی افزود: البته اشتباه برنامه ساز هم هست که هنرمند را آورده و به جای اینکه در فضای هنری درگیرش کند او را به سمت فضای سیاسی می برد. الان هم کسی به تلویزیون ایرادی نگرفته که چرا مراقب نبودید؟ میرزایی هم سن و سالی دارد و امثال او هم بوده و آقای مشایخی در جشن منتقدان سینما نسبت به آقای انتظامی حرف هایی زد و بعد عذرخواهی کرد. مجری برنامه زنده تلویزیونی باید حواسش به همه باشد و ذهنش فعال باشد. او در رسانه بی رقیب و منتسب به حاکمیت کار می کند پس باید با حساسیت بیشتری گلچین شده باشد و او را به شدت آموزش داده باشند.