نگاهی به مرثیه‌سرایی از ایران تا هند
در وبینار «مرثیه‌سرایی در ایران و هند» درباره سیر تحول مرثیه‌سرایی، اشتراک‌های مرثیه‌سرایی در ایران و هند، سبک‌های تازه مرثیه‌سرایی و مرثیه‌سرایی حسینی در هند سخن گفته شد.
وبینار علمی فرهنگی «مرثیه‌سرایی در ایران و هند»، به همت رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در دهلی نو و با مشارکت نهاد کتابخانه‌های عمومی ایران و با ارائه ۱۷ مقاله از سوی استادان و پژوهشگران حوزه تاریخ و ادبیات دینی از مراکزی چون دانشگاه‌های لکنوی هند و همچنین دانشگاه‌های گیلان و شهید بهشتی ایران و مرکز مطالعات ایرانی لندن به صورت مجازی برگزار شد.
سیر تحول مرثیه‌سرایی
در ابتدای این وبینار غلامعلی حداد عادل، رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی جمهوری اسلامی ایران با ارائه مطلبی با موضوع «تحول گفتمانی مرثیه‌سرایی در ایران و هند» طی سخنانی گفت: مرثیه سرایی بر حضرت امام حسین (ع) که رسم دیرینه شیعیان است با شعر فارسی دری کمابیش همزاد و هم‌تاریخ است. از دیرباز تا کنون شاعران بزرگ در واقعه کربلا مرثیه سرودند. اما غالبا گفتمان مسلط و غالب در مرثیه‌های گذشته که اوج آن در دوران قاجار دیده می‌شود، حاوی غم، اندوه، مصیبت و غصه بوده است، ولی از آغاز دهه ۴۰ تا کنون به تدریج یک تحول گفتمانی در زبان مرثیه در شعر فارسی پدید آمد و مرثیه عاشورایی از گفتمان مصیبت به گفتمان حماسه متحول شد. این تحول، یک تحول خود به خودی نبود. بلکه خوانش دیگری از دین و کربلا توسط امام خمینی(ره) ارائه شد که در ادامه به انقلاب اسلامی منجر شد و در دفاع مقدس به اوج رسید.
سیر ترکیب‌بندسرایی در شعر عاشورایی
در ادامه علیرضا قزوه با ارائه موضوعی با عنوان «قالب ترکیب‌بند و سهم آن در مراثی عاشورایی در ایران و هند» به اولین جرقه‌های پیدایش ترکیب‌بندسرایی در ادب فارسی پرداخت.
او با اشاره به ترکیب مشهور محتشم کاشانی در رثای امام حسین(ع) گفت: قطران تبریزی از نخستین ترکیب‌بندسرایان ادبی ما بوده است؛ ترکیب‌بند از ابتدا بیشتر در مسیر مدح، پند و اندرز حرکت می‌کرده که در ادامه مرثیه و سوگ نیز به آن اضافه شد و این قالب ادبی بخصوص بعد از محتشم قالب خاص سوگ و مرثیه به خود گرفت.
احسان‌الله شکرالهی، رئیس مرکز تحقیقات زبان فارسی رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در دهلی نو نیز طی ارائه مطلبی با عنوان «نگاهی به گنجینه الاسرار عمان سامانی» به نگاه عارفانه و عاشقانه سراینده این کتاب اشاره کرد و آن را یکی از جاودانه‌های شعر عاشورایی زبان فارسی دانست.
بررسی اشتراک‌های مرثیه‌سرایی در ایران و هند
ادامه این وبینار به سخنان محمدعلی ربانی رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در دهلی اختصاص داشت که او با اشاره به «دوره‌های شعر عاشورایی در ایران و سیر تاریخی آن» گفت: نکته اساسی و قابل توجه در این حوزه تاثیرگذاری و شباهت‌های مرثیه‌سرایی در ایران و هند است. به دلیل مناسبات تنگاتنگ مردم شبه قاره با فرهنگ و ادب فارسی و همچنین ارادت مردم این منطقه به اهل بیت پیامبر (ص) و امام حسین (ع)، گونه‌های ادبی فارسی از جمله مرثیه‌سرایی در میان مسلمانان و شاعران پارسی‌گو و اردوسرای هند نیز رواج داشته است و مراثی عاشورایی هند بیشتر از هر جا تحت تاثیر مراسم و مراثی آیینی ایران بوده است.
او افزود: تقریبا تا نیمه‌های سده نوزدهم، شاعران طراز اولی در آسمان ادبیات اردو ظهور کردند که توانستند با نوآوری‌ها و ابتکارات خود در غنای بیشتر و جایگاه ویژه این نوع ادبـی در ادبیـات اردو نقش مهمی ایفا کنند.
بررسی مرثیه در دوران قاجار و مکتب ادبی لنکهو
احمد خاتمی، رئیس دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی نیز در این وبینار درباره «مرثیه در دوره قاجار» سخن گفت و به "سهم شکوهمند قاجار در مراثی اهل بیت بخصوص در زمینه نوحه‌ها و تعزیه‌ها" اشاره کرد و از برجستگان ادبی این دوره بخصوص یغمای جندقی و سهم او در نوحه‌سرایی یاد کرد.
«سهم مکتب ادبی لکنهو در مرثیه‌سرایی» نیز عنوان مطلبی بود که از سوی عباس رضا نیر، رئیس گروه زبان و ادبیات اردو دانشگاه لکنهو در این وبینار ارائه شد. او با معرفی بزرگان و برجستگان شعر مراثی در لکنهو به شاخص‌ترین آن‌ها یعنی میرزا دبیر و میرزا انیس که هر دو در یک روزگار می‌زیستند و همچنین مکتب ادبی میرانیس و میزا دبیر در مراثی هند که بسیار معروف است و طرفداران و پیروان زیادی هم دارد، اشاره کرد.
سبک تازه‌ای از مرثیه‌سرایی با بهره‌گیری از آیات قرآن
در ادامه برنامه «معرفی مرثیه‌سرایان ناشناخته سرزمین جونپور هند» توسط مهدی باقرخان، شاعر و پژوهشگر شهر جونپور ارائه شد. او در این‌باره گفت: جونپور دارای پیشینه تاریخی، ادبی و تاریخی با عناوینی چون شیراز هند است. محسن جونپوری بیش از ۶۰ مرثیه سروده است، اما بیشتر آن‌ها نسخه‌های خطی است و پیش نوادگان او نگهداری می‌شود و به دلیل عدم معرفی در مجامع دانشگاهی و نهادهای ادبی، هنوز چاپ نشده است. او در سال ۱۹۱۲ در کربلا فوت شد و در همان‌جا مدفون است. پسر او، سیدمحمد احسن که او هم در سفر کربلا درگذشت نیز شاعر و مرثیه‌سرا بود و سه مرثیه از او پیش وراث‌شان محفوظ است. نوادگان او نیز مرثیه می‌گفتند. مصطفی جونپوری حدود ۱۵ سال مرثیه سروده بود، او برخلاف قدما نه تنها صرفا تقلید نمی‌کرد بلکه از نظر مفهوم و محتوا نه قالب و ساختار، سبک تازه‌ای را ایجاد کرده بود؛ سبکی که از آیات قرآنی زیاد استفاده می‌کرد.
بزرگترین شاعر اردو، وامدار محتشم کاشانی
در ادامه سیدتقی عابدی محقق و پزشک هندی ایرانی مقیم کانادا به ارائه مطلبی با عنوان «سهم دبیر و میرانیس در مرثیه سرایی هند» پرداخت و گفت: مراثی فارسی و اردوی هند تحت تاثیر مراثی ایران بخصوص ترکیب‌بند محتشم کاشانی و هفت بند حسن کاشی بوده است و بزرگترین شاعر اردو زبان ما میرتقی میر، ترکیب‌بند محتشم را عینا به زبان اردو ترجمه کرده است.
تحلیل عرفانی غزل «کجایید ای شهیدان خدایی مولانا» توسط حجت الاسلام سیدسلمان صفوی، رئیس مرکز آکادمی مطالعات ایرانی لندن بخش دیگر این برنامه بود که او برخلاف تقسیم‌بندی‌های رایج شعری، جنبه‌های عرفانی مراثی عاشورایی را از بااهمیت‌ترین جنبه‌هایی دانست که شاعران باید به آن توجه کنند.
همچنین «تحلیل ترکیب‌بند محتشم کاشانی به زبان انگلیسی» توسط حجت‌الاسلام سیدصدرالدین صفوی، از آکادمی مطالعات ایرانی لندن، به زبان انگلیسی ارائه شد.
نگاهی به سیر تحول شعر آیینی
غلامرضا کافی، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز هم در این برنامه به ارائه مطالبی درباره «دوره‌های شعر عاشورایی در ادبیات فارسی؛ ویژگی‌ها و نام‌آوران» پرداخت. او در بخشی از سخنان خود گفت: یکی از خدمات شعر آیینی به شعر فارسی، احیای برخی قالب‌ها است. دوره قاجاریه سبب رونق غزل آیینی و عاشورایی شده است، احیای قالب‌هایی نظیر مستزاد، مسمط و بحر طویل را نیز به خود دیده و قالب نوحه نیز در این عصر پدید آمده است.
مرثیه‌سرایی حسینی در سرزمین هندوستان
در ادامه فرزانه اعظم لطفی، عضو هیات علمی دانشکده زبان‌ها و ادبیات خارجی و مطالعات هند دانشگاه تهران در سخنانی به موضوع «فرهنگ مراثی دهرمیندر نات» پرداخت و گفت: چکامه‌سرایی در خاندان مبارکه اهل بیت در هندوستان به قدمتی ۸۰۰ ساله می‌رسد که هر ساله از ۲۹ ذی الحجه علی الطلوع آغاز می‌شود و تا ۸ ربیع الاول به طول می‌انجامد. در تمام جای جای هند کبیر هر انسان آگاهی که به درک گفتمان پارادوکسیکال حسینیت و یزیدیت رسیده و تفاوت خیر و شر و حق و باطل را دریافته است از هر مذهب و عقیده و ایده‌ای که باشد به سالار شهیدان به پاس ادب و عقیدت سر تسلیم فرود می‌آورد.
«سیر تطور تاریخی مرثیه» توسط محمود مقدس، استاد گروه معارف دانشگاه گیلان به زبان انگلیسی، «تاریخچه آغاز و رشد مرثیه‌سرایی در ایالت بیهار هند» توسط سلطان آزاد، نویسنده و محقق از ایالت بیهار هندوستان، «بازخوردهای فرهنگ شیعی و نماد عاشورا در دیپلماسی جمهوری اسلامی» توسط رضا سیمبر، استاد گروه علوم سیاسی دانشگاه گیلان، «مرثیه‌سرایان غیرشیعه اهل بیت(ع)» توسط محمدعلی خزانه دارلو، استاد گروه ادبیات فارسی دانشگاه گیلان و «نات امن و مرثیه‌سرایی اردو» توسط کلیم اصغر از گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه جامعه ملیه اسلامیه دهلی نو از دیگر مقالات ارائه‌شده در این وبینار بود.
منبع: پایگاه اطلاع‌رسانی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور
دیدگاه