پرکردن چاله‌های ترجمۀ آثار فلسفی کلاسیک/ پیش به سوی متن اصلی

همچنین، فلسفۀ یونانی خاستگاه تفکر غرب است و به طریق اولی درک فلسفۀ جدید غرب نیز مستلزم آشنایی با مبادی کهن آن در یونان باستان است. با این حال، دانش­‌پژوهان ما هیچ عنایتی به این فلسفه ندارند و نگاهی گذرا به عناوین بازار نشر و پایان‌نامه‌های دانشگاهی مؤید این غفلت و بی‌اعتنایی است. نیازی به ذکر این نکته نیست که محبوب‌ترین متفکران غربی در ایران (مانند کرکگور و هایدگر و گادامر و...) سخت متأثر از فلسفۀ قدیم بودند‌ و برای درک مسائل و اندیشه‌های آنان نخست باید آثار و آرای فلاسفۀ قدیم را شناخت. کرکگور رسالۀ دکتری خود را به سقراط اختصاص داده است، هایدگر هستی و زمان را با نقل عبارتی از سوفسطایی افلاطون آغاز می‌کند و ویتگنشتاین از نبوغ اگوستینوس در توصیف ماهیت زبان متحیر است.

وضع ترجمه­‌های فارسی از متون یونان و قرون وسطا اسفناک‌تر است. قطعاً اقبال فلسفه‌­های جدید و کثرت منابع در این حوزه بر آگاهی عمومی مترجمان و خوانندگان افزوده و از اشتباهات آنان کاسته است. مضافا بر اینکه عمدۀ آثار جدید فلسفۀ غرب مستقیماً از زبان اصلی انگلیسی و بعضاً آلمانی و فرانسه ترجمه می­‌شود و این نیز در کیفیت آنها مؤثر است. اما متون یونانی و لاتین به واسطۀ دیگر زبان‌ها و غالباً به قلم مترجمانی ترجمه شده است که تخصصی در آن حوزه نداشته‌اند و صرفاً جهت تفنن قلم‌فرسایی کرده‌اند.

ترجمۀ متون فلسفۀ یونان و قرون وسطا نیز از همین قبیل و حتی بغرنج‌­تر است. پیش از این در طی چند دهه بزرگانی چون محمدعلی فروغی و پیشگامانی چون علی­مراد داوودی و محمدحسن لطفی بعضی آثار یونانی را از فرانسه و آلمانی به فارسی برگرداندند و استادانی چون شرف‌­الدین خراسانی و میرشمس‌­الدین ادیب سلطانی در ترجمۀ متن یونانی سعی خود را به کار بستند و طبع خود را آزمودند. آنان نخستین گام­ها را با احتیاط و استوار برداشتند. نسل بعدی بایستی گامی بلندتر برمی‌­داشت، اما با کمال تعجب و تأسف ترجمه‌­های جدید به مراتب ضعیف­‌تر است و نشانه‌­ای از تغییر رویه دیده نمی­‌شود. عجیب آنکه اخیراً بعضی آثار کهن از یونانی جدید به فارسی ترجمه و منتشر شده است و ناشر و خوانندگان ناآگاه نیز از آن استقبال کرده‌­اند. یونانی جدید هیچ ارتباطی به یونانی قدیم ندارد و این به آن می‌­ماند که کسی اوستا و متون کهن پارسی را از فارسی جدید به زبانی دیگر برگرداند.

اتفاق مهمی که توسط استاد فلسفۀ دانشگاه بهشتی رقم خورده است

در برهوت ترجمۀ آثار کلاسیک فلسفی، اندک چشمه‌های جوشانی وجود دارند که مشتاقان علم و آگاهی را به زندگی امیدوار نگه می‌دارند. یکی از چشمه‌ های جوشان مربوط به فعالیتی است که استاد فلسفۀ دانشگاه شهید بهشتی و عضو هیئت تحریریۀ مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی مدتی است آغاز کرده است. امیرحسین ساکت که چند سالی است به تدریس زبان‌ های یونانی و لاتین و ترجمۀ متون نوشته شده به این زبان‌ ها اشتغال دارد، اخیراً در محافل مختلف دانشجویی به قرائت و شرح متون کهن یونانی و لاتین پرداخته و فیلم جلسات را برای استفادۀ علاقه‌ مندان در فضای مجازی منتشر می‌ کند. از جملۀ این آثار می‌ توان به انجیل یوحنا و اخلاق نیکوماخوس و کتاب العلل اشاره کرد که با حضور علاقه­ مندان و دانشجویانی از رشته­ ها و مقاطع مختلف تحصیلی برگزار شده است. علاوه بر قرائت و شرح متن اصلی غالباً بخشی از این جلسات به نقد و مقابلۀ ترجمه‌های فارسی با اصل یونانی و لاتین آنها اختصاص دارد که بخشی از آنها در پایگاه دایره المعارف بزرگ اسلامی و بخشی دیگر در پایگاه انجمن زبان‌های باستانی (آژیار) موجود است.

وی دربارۀ انگیزۀ خود از برگزاری این جلسات می‌ ­گوید: در طی چند سالی که به تحقیق و تدریس در فلسفۀ یونان و قرون وسطا اشتغال داشته‌ ­ام، به تجربه دریافته‌ ­ام که بزرگ­ترین ضعف نظام آموزشی ما در حوزۀ علوم انسانی غفلت از روش تحقیق و ناآشنایی دانشجویان با این امر است. رجوع به متن اصلی و تسلط بر زبان هر موضوع از اولین اصول تحقیق و شرط ضروری تخصص و ورود به آن موضوع است.

ساکت ادامه می‌دهد: مشکل بزرگ ما این نیست که یونانی و لاتین نمی­‌دانیم، بلکه مشکل بزرگ این است که اصلاً متوجه این نقیصه نیستیم و لزومی به رفع آن نمی‌ بینیم. چندی پیش یکی از دانشجویان که مدتی است به فراگیری زبان یونانی اشتغال دارد و کمابیش قادر به استفاده از متون اصلی است، نقل می‌ کرد که استاد راهنما، وی را از مراجعه به متن یونانی بازداشته و استفاده از ترجمۀ انگلیسی را کافی دانسته است، زیرا به عقیدۀ او «حتی اگر قادر به استفاده از متن یونانی باشی، مترجم انگلیسی بیش از تو یونانی می­‌داند». وقتی استاد چنین می ­‌اندیشد از دانشجو چه انتظاری می‌ توان داشت؟ حتی بسیاری از دانشجویان ساعی و مستعد که در فراگیری زبان­های یونانی و لاتین بسیار موفق بوده‌ ­اند، صرفاً بر حسب علاقه و کنجکاوی علمی این زبان­ها را می‌ ­آموزند و تصور دقیقی از لزوم و فواید آن ندارند.

استاد دانشگاه شهید بهشتی در انتهای گفتگو به استقبال روزافزون و بی‌سابقۀ دانشجویان از فراگیری زبان­های باستانی اشاره می­‌کند و امیدوار است که نسل جدید به سرعت از این مرحله بگذرد و به زودی شاهد ظهور نسلی از محققان جوان و ممتاز باشیم.